Nếu coi trò chơi dân gian chỉ là giải trí; ta đã bỏ lỡ phần hồn sâu thẳm nhất của một nền văn hóa. Trò chơi dân gian Việt Nam chính là tấm gương soi chiếu tín ngưỡng, lịch sử và triết lý sống của người Việt từ thuở lập làng dựng nước.
- Đạo Vợ chồng trong thơ Vũ Trung: Tiếng vọng từ văn hóa thần truyền
- Văn hóa trầu cau – Giữ gìn hồn Việt qua hàng cau quê
- Chuyện tình cô thực tập sinh Việt và chàng trai Nội Mông
Khi con người đối thoại với trời đất qua trò chơi
Trò chơi dân gian Việt Nam không chỉ là những trò vui trên sân đình; mà là di sản văn hóa ngàn đời. Mỗi trò chơi đều hàm chứa một triết lý, một dạng tín ngưỡng, một hình thức giao tiếp với thần linh; với cây cỏ, với đất trời. Khi nhìn trò chơi dân gian dưới lớp vỏ với cái nhìn của người Việt cổ, ta thấy đây chính là nghi lễ, là tín ngưỡng; là bản đồ đạo lý và lối sống của cả một nền văn minh nông nghiệp đặc thù.
Khi trò chơi là nghi lễ kết nối trời – đất – người
Trò ném còn của người Tày, Nùng đầy tính tượng trưng tín ngưỡng. Quả còn là biểu tượng của hợp nhất âm dương; cây còn dựng giữa làng chính là trụ cột thiên địa. Trò chơi bắt đầu sau những thủ tục lễ thầy mo, không chỉ vui mà là nghi lễ cầu mùa, cầu lộc. Trong mỗi cái tung còn là lời gửi gắm lên trời cao.
Tương tự, trò kéo co tại Hữu Chấp (Bắc Ninh); Trồng Quan (Thanh Hóa) là một phần nghi thức lễ đình, khai hội đầu xuân. Trước khi kéo, phải làm lễ cúc cung thần linh. Dây thắt từ gốc lúa, gốc chà, biểu tượng cho sinh lực và một nét đẹp tổ tiên. Ngay trong hành động chòng lại, giằng co, trò chơi tái dựng cuộc chiến giữ nước; là bức tranh đồng đầy sinh khí của người Việt cổ.
Khi bước chân chơi đùa mang dáng dấp lễ rước
“Rồng rắn lên mây”, thoạt nghe chỉ là trò vây bắt trẻ con. Nhưng trong cách hô tên; diễu đi, ta thấy dáng dấp lễ rước thần linh, âm vang từ những buổi hầu đồng hay rước linh thần. Trò chơi vừa mang tính huyền sử; vừa là dạng thức diễn xướng mang chứa yếu tố tín ngưỡng thần linh.
Tại Hòa Văn (Nghệ An); các trò như đẩy gậy, bịt mắt bắt dê, đánh gốc… thường là nghi thức của các dòng họ, từng bước thi triển chí hướng và lễ nghi đầu xuân. Sự xen kẽ giữa lễ và chơi tạo nên nhịp sống tâm linh cộng đồng.
Những trò chơi dân gian là trường học đạo lý và tri thức dân gian
Chơi đá, ô ăn quan, nhảy bao bên cạnh sự vui nhộn; còn là trường học về chiến thuật, về đạo lý. Trò ô ăn quan gợi nguyên lý tích tài phân phát, là dạng đầu tư và phân bổ tài nguyên trong làng xã Việt cổ. Mỗi ván đều là giờ học tập làm người. Thắng không kiêu, thua không nản; đó chính là “đạo làm người” của người Việt từ ngàn đời lồng trong trò chơi.
Trong nhiều dân tộc thiểu số; trò chơi còn là cách giao tiếp với thần linh và truyền ngôn văn học dân gian. Hát ả đá (Thái), túc cười (Khơ Mú), đánh quay, đánh phỏng đều chính là lên đài hóa thân; nơi con người bày tỏ nỗi đau, trả lời thần linh. Những trò chơi ấy trở thành kênh diễn ngôn của tâm hồn Việt.
Trò chơi dân gian – Vết son thiêng liêng còn lưu lại giữa tiếng cười
Trò chơi dân gian Việt Nam vì vậy không chỉ là trò vui; mà là cách lưu giữ lịch sử, tín ngưỡng và tri thức trực giác của dân tộc. Khi ta giữ trò chơi, ta giữ lại lời nguyện định với thần linh; giữ lại câu chuyện đặt đất lập làng từ thuở xưa, và giữ cho mai sau một ngôn ngữ ngầm mà thấm về cội rễ.
Sợi dây kết nối quá khứ và hiện tại – giữ trò chơi là giữ mình
Sức sống của trò chơi dân gian Việt Nam chính là sức sống của lịch sử – thứ lịch sử không ghi chép bằng văn tự mà được thẩm thấu trong đời sống; trong lễ hội, trong lời ăn tiếng nói và cả tiếng cười hồn nhiên. Mỗi lần một trò chơi dân gian được tái hiện, là một lần cây cầu quá khứ và hiện tại được nối liền. Trẻ em hôm nay không chỉ chơi, mà đang chạm vào lớp vỏ mềm mại của tổ tiên; học cách tôn trọng cộng đồng, hiểu nguyên lý hòa hợp với tự nhiên, và thấy tự hào khi mình được kết nối vào một dòng chảy văn hóa chưa bao giờ ngừng lại.
Giữ trò chơi dân gian Việt Nam không chỉ là gìn giữ một hình thức nghệ thuật hay hoạt động truyền thống. Đó là một hành động bảo tồn gốc rễ tâm linh; là cách để người Việt hôm nay đối thoại với chính mình trong quá khứ. Mỗi sự tham gia, dù là một trò chơi nhỏ được tổ chức trong trường học, một gian trò dân gian dựng trong lễ hội, hay một tiết học tái hiện trò chơi trong sách giáo khoa – đều là một sợi dây giúp hiện tại kết nối quá khứ, để quá khứ soi rọi cho hiện tại một con đường đi về phía trước.
Bởi một dân tộc chỉ mạnh khi biết mình từ đâu đến. Và trò chơi dân gian Việt Nam – chính là một trong những cách giản dị nhất nhưng sâu sắc nhất để người Việt nhớ mình là ai.