Trung Quốc đã tận dụng WTO để trỗi dậy mà không cần cải cách thể chế. Bài viết chỉ ra cách Bắc Kinh vận dụng luật chơi quốc tế, giữ rào cản thuế – phi thuế, thao túng tranh chấp, và khiến Mỹ ngày càng bất bình.
- Vụ sữa giả gây chấn động: Danh sách một số sản phẩm đã từng được phân phối ra thị trường
- Âm dương trong ẩm thực phương Đông
- Ăn uống cân bằng âm dương là bí quyết để sống khỏe
1. WTO là gì – Và luật chơi hoạt động thế nào?
Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) là cơ quan toàn cầu điều phối thương mại giữa các quốc gia. Luật chơi WTO dựa trên:
- Nguyên tắc tối huệ quốc (MFN): nếu một nước ưu đãi thương mại cho một thành viên thì phải ưu đãi tất cả.
- Cam kết thuế quan ràng buộc: các nước phải công bố mức thuế trần và không được vượt quá.
- Cơ chế giải quyết tranh chấp: cho phép kiện và cưỡng chế bên vi phạm.
Mục tiêu là xây dựng sân chơi thương mại minh bạch, công bằng, tránh phân biệt đối xử và trả đũa.
2. Mỹ trước và sau WTO: Từ “tự do áp thuế” đến “trói tay bởi cam kết”
Trước 2001, khi Trung Quốc chưa vào WTO:
- Mỹ có quyền áp thuế nhập khẩu rất linh hoạt.
- Quy chế tối huệ quốc với Trung Quốc phải được Quốc hội phê duyệt hằng năm.
- Có thể tăng thuế trừng phạt bất cứ lúc nào nếu vi phạm xảy ra.
Sau 2001, khi Trung Quốc vào WTO:
- Mỹ bị ràng buộc bởi Biểu cam kết thuế (Binding Tariffs).
- Muốn tăng thuế phải chứng minh Trung Quốc vi phạm.
- Khi đánh thuế trừng phạt, dễ bị kiện ngược ra WTO.
Ví dụ: Năm 2020, WTO tuyên Mỹ thua kiện trong vụ áp thuế lên 250 tỷ USD hàng Trung Quốc vì không tuân thủ quy trình WTO.
3. Trung Quốc: “Gia nhập” WTO nhưng không “hội nhập” luật chơi
Trung Quốc cam kết sẽ cải cách khi gia nhập WTO:
- Giảm vai trò doanh nghiệp nhà nước.
- Minh bạch hóa trợ cấp.
- Bảo vệ sở hữu trí tuệ.
- Mở cửa thị trường.
Nhưng thực tế lại khác xa:
🔸 Thuế quan: Giảm ngoài mặt – giữ thực chất
| Mặt hàng | Mỹ (% trung bình) | Trung Quốc (% trung bình) |
|---|---|---|
| Tất cả hàng hóa | 2,4 | 9,8 |
| Nông sản | 5 | 15–25 |
| Ô tô nguyên chiếc | 2,5 | 15–25 |
| Linh kiện điện tử | 0–5 | 8–12 |
| Quần áo – giày dép | 12–15 | 16–30 |
Ví dụ: Xe ô tô Mỹ vào Trung Quốc chịu thuế nhập 25% + tiêu thụ đặc biệt + VAT 13% + kiểm định kỹ thuật.
Ngược lại, ô tô Trung Quốc vào Mỹ chỉ chịu thuế 2,5%.
🔸 Rào cản phi thuế quan: Công cụ ẩn nhưng sát thương cao
| Biện pháp | Trung Quốc | Mỹ |
|---|---|---|
| Giấy phép nhập khẩu đặc biệt | Phổ biến | Rất hạn chế |
| Kiểm tra chất lượng kéo dài | 3–6 tuần, không minh bạch | Có nhưng minh bạch, nhanh |
| Hạn ngạch nhập khẩu | Còn áp dụng | Không còn |
| Bắt buộc liên doanh | Rộng khắp (tài chính, công nghệ) | Không áp dụng |
| Chuyển giao công nghệ “ngầm” | Phổ biến | Bị cấm theo luật |
| Tiêu chuẩn kỹ thuật nội địa hóa | Cao và phức tạp | Dựa trên chuẩn quốc tế |
Ví dụ: Apple, Tesla phải lập nhà máy và trung tâm R&D tại Trung Quốc; ngược lại, doanh nghiệp Trung Quốc không bị yêu cầu tương tự khi đầu tư ra nước ngoài.
🔸 Doanh nghiệp nhà nước (DNNN): Mấu chốt cạnh tranh bất bình đẳng
WTO không cấm sở hữu nhà nước, nhưng yêu cầu mọi doanh nghiệp phải cạnh tranh dựa trên thương mại – không được hưởng lợi thế đặc quyền.
Tuy nhiên:
- Trung Quốc duy trì hơn 100.000 DNNN, chiếm phần lớn (70%) tín dụng và tài sản công.
- Các tập đoàn như State Grid, China Construction, PetroChina, China Railway… vẫn là cánh tay của nhà nước.
- DNNN được bảo lãnh vay vốn, miễn thuế, cho thuê đất giá rẻ – tạo lợi thế phi thị trường.
Ví dụ: China State Construction giành thầu toàn cầu với giá rẻ vì được nhà nước bảo trợ. Huawei nhận hàng tỉ USD ưu đãi ngầm từ đất đai, tín dụng và thuế.
WTO không có công cụ giám sát hiệu quả, còn Trung Quốc che giấu thông qua công ty vỏ bọc, liên doanh và luật nội địa.
🔸 Tự nhận là “quốc gia đang phát triển” – Chiếc áo khoác ưu đãi của Bắc Kinh
WTO cho phép các nước tự khai là “đang phát triển” để hưởng:
- Đối xử đặc biệt và khác biệt (S&D)
- Trì hoãn mở cửa thị trường
- Trợ cấp dễ dàng hơn mà không bị kiện
Trung Quốc tận dụng tối đa:
- Trợ cấp nông sản dù là nước xuất khẩu hàng đầu
- Chậm mở cửa các lĩnh vực tài chính – dịch vụ
- Tránh bị phạt chống bán phá giá theo chuẩn cao hơn
Ví dụ: Trung Quốc giữ mức trợ cấp cao với lúa gạo, ngô… Viện lý do dân số lớn và chuyển đổi khó khăn để trì hoãn thực hiện phán quyết WTO.
Tổng thống Trump chỉ trích gay gắt: “Trung Quốc không thể vừa là nền kinh tế hàng đầu vừa là quốc gia đang phát triển.”
4. Trung Quốc biến WTO thành công cụ kéo dài, trì hoãn, vô hiệu hóa
Các vụ kiện tại WTO thường kéo dài từ 3–6 năm. Trung Quốc khai thác điểm yếu này để né trách nhiệm:
- Nộp tài liệu không đầy đủ hoặc phức tạp hóa bằng luật nội địa.
- Kéo dài quá trình xử lý qua hàng loạt phản hồi pháp lý.
- Sau khi thua kiện thì chuyển hình thức trợ cấp, không thực thi triệt để.
Ví dụ 1: Mỹ kiện Trung Quốc vì trợ cấp ngành năng lượng tái tạo. Sau khi WTO phán quyết bất lợi, Bắc Kinh chuyển sang trợ giá qua ngân hàng nhà nước.
Ví dụ 2: EU kiện Trung Quốc vì hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Dù WTO ra phán quyết yêu cầu gỡ bỏ rào cản, Bắc Kinh lại viện lý do môi trường để duy trì giới hạn thông qua luật nội địa.
Nhìn bề ngoài, Trung Quốc vẫn tuân thủ luật chơi, nhưng thực chất là “chơi để kéo thời gian”, biến WTO thành công cụ hợp thức hóa cạnh tranh không công bằng.
5. Trump và thời kỳ hậu-WTO: Hãy ngừng chơi nếu luật lệ không công bằng
Tổng thống Trump không chỉ chỉ trích WTO, mà còn có hành động cụ thể:
- Dừng bổ nhiệm thẩm phán WTO, khiến Cơ quan Phúc thẩm bị tê liệt từ 2020.
- Áp thuế trừng phạt theo điều 301, vượt ngoài khuôn khổ WTO.
- Thành lập các khối thương mại song phương như USMCA, IPEF, nơi Mỹ kiểm soát luật chơi.
Ông nhiều lần tuyên bố: “Nếu luật chơi không còn công bằng, thì đã đến lúc rút lui khỏi nó.”
Không chỉ Mỹ, nhiều quốc gia khác như Nhật, EU, Ấn Độ… cũng đang nghiêng về xu hướng xây dựng các hiệp định thương mại dựa trên giá trị và tin cậy – điều mà WTO không còn đảm bảo được.
WTO đã không thể cải hóa Trung Quốc – Và thế giới phải thay đổi luật chơi
Hai thập kỷ qua cho thấy: Trung Quốc không bị cải hóa bởi WTO – mà ngược lại, đã cải hóa hệ thống này để phục vụ cho chiến lược bá quyền thương mại.
Bằng cách giữ rào cản thuế – phi thuế, ưu đãi DNNN, tự nhận quốc gia đang phát triển và vô hiệu hóa tranh chấp, Bắc Kinh đã biến WTO thành “vỏ bọc hợp pháp” cho một nền kinh tế phi thị trường.
Khi luật chơi bị thao túng mà không thể sửa, thì rút lui và viết lại luật là con đường tất yếu. Việt Nam – nếu muốn tiếp tục là mắt xích trong hệ thống toàn cầu – cần tỉnh táo, chủ động và minh bạch hơn bao giờ hết.