Mâu thuẫn là một phần tất yếu trong các mối quan hệ xã hội.Theo các nhà tâm lý học, khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn không chỉ là một hành vi đạo đức hay ứng xử văn hóa; mà còn là một chỉ số rõ ràng của trí tuệ cảm xúc ; khả năng điều hòa cảm xúc và năng lực kiểm soát xung lực – những yếu tố cốt lõi giúp con người phát triển cá nhân và xã hội.

Khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn: Cơ chế điều hòa cảm xúc trong vùng vỏ não trước trán

Các nghiên cứu thần kinh học chỉ ra rằng; khi một cá nhân bị kích thích bởi căng thẳng hoặc xung đột;hạch hạnh nhân (amygdala) – trung tâm cảm xúc của não bộ; có xu hướng phản ứng mạnh mẽ, kích hoạt các trạng thái như tức giận; sợ hãi hoặc lo âu. Trong khi đó, vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) ; nơi điều khiển tư duy logic và ra quyết định ; cần thời gian để can thiệp và “kiểm soát thiệt hại”. Người có khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn; thường có năng lực kiểm soát cao hơn ở vùng não này; cho phép họ kìm hãm phản ứng bốc đồng và đưa ra lựa chọn hành vi hợp lý. Điều này giải thích; vì sao những người bình tĩnh thường ít khi nói lời gây tổn thương hoặc có hành vi mang tính phá hoại trong lúc nóng giận.

Tự nhận thức và tự kiểm soát: Hai trụ cột tâm lý của sự bình tĩnh

Theo Daniel Goleman; tác giả nổi tiếng với lý thuyết trí tuệ cảm xúc; tự nhận thức (self-awareness) và tự kiểm soát (self-regulation); là hai năng lực then chốt giúp cá nhân duy trì bình tĩnh khi mâu thuẫn xảy ra. Tự nhận thức cho phép con người hiểu rõ trạng thái cảm xúc hiện tại; xác định nguyên nhân sâu xa của những phản ứng cảm xúc; từ đó không để cảm xúc kiểm soát hành vi. Trong khi đó, tự kiểm soát là khả năng quản lý các xung lực hành vi phát sinh từ cảm xúc mạnh như tức giận hay thất vọng. Người có năng lực này biết dừng lại, đánh giá tình huống; và lựa chọn cách phản hồi thay vì phản ứng.

Trong mâu thuẫn; người thiếu tự nhận thức dễ bị cuốn vào “trò chơi đổ lỗi”; hoặc phản ứng phòng vệ (defensiveness), dẫn đến leo thang căng thẳng. Trái lại; người có khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn;sẽ dừng lại để tự hỏi: “Mình đang cảm thấy gì? Vì sao điều này khiến mình phản ứng như vậy?”; một hình thức phản tư giúp ngắt kết nối giữa cảm xúc và hành vi thiếu suy nghĩ.

Khả năng bình tĩnh
Tự nhận thức và tự kiểm soát: Hai trụ cột tâm lý của sự bình tĩnh

Lắng nghe chủ động: Chiến lược giao tiếp hiệu quả trong mâu thuẫn

Trong liệu pháp giao tiếp tích cực (Nonviolent Communication – NVC) do Marshall Rosenberg đề xuất; lắng nghe chủ động không chỉ là công cụ giao tiếp; mà còn là một hành vi chuyển hóa mâu thuẫn. Khi mâu thuẫn diễn ra; người có khả năng bình tĩnh không tập trung vào việc “thắng – thua”; mà hướng tới nhu cầu sâu xa đằng sau những lời nói và hành vi đối phương thể hiện. Đây là lúc họ sử dụng sự lắng nghe để làm dịu cái tôi và mở rộng lòng trắc ẩn.

Tâm lý học chỉ ra rằng khi con người cảm thấy được lắng nghe và thấu hiểu; họ giảm xu hướng phòng vệ và sẵn sàng hợp tác hơn. Vì vậy, khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn còn gắn liền với lòng thấu cảm (empathy); một yếu tố tâm lý quan trọng giúp duy trì mối quan hệ tích cực trong dài hạn. Người biết lắng nghe không chỉ kiểm soát cảm xúc bản thân; mà còn giúp đối phương điều hòa cảm xúc của họ; một hình thức điều tiết cảm xúc xã hội (social emotional regulation).

Tác động của khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn đến sự gắn kết và phát triển xã hội

Mối liên hệ giữa khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn và chất lượng mối quan hệ đã được nhiều nghiên cứu xác nhận. Trong các mối quan hệ thân mật như gia đình hoặc hôn nhân; sự bùng nổ cảm xúc không kiểm soát có thể để lại vết thương tâm lý kéo dài; gây ra “tổn thương vi mô” (micro-traumas) dẫn đến xa cách; mất niềm tin và thậm chí là chia cắt. Ngược lại; khi một người giữ được bình tĩnh; họ truyền đi tín hiệu an toàn tâm lý (psychological safety); khuyến khích đối phương chia sẻ và sẵn sàng cùng giải quyết vấn đề.

Ở môi trường công sở; khả năng này còn thể hiện qua khả năng giải quyết xung đột mang tính xây dựng; giảm thiểu hành vi bị động; gây hấn (passive-aggressive), và tạo dựng văn hóa giao tiếp tích cực. Các nhà quản lý có chỉ số EQ cao và biết bình tĩnh trong mâu thuẫn thường tạo ra môi trường làm việc gắn kết, giảm stress cho nhân viên và nâng cao hiệu suất làm việc nhóm.

Rèn luyện khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn: Từ phản xạ sang thói quen tâm lý

Không ai sở hữu khả năng bình tĩnh một cách tự nhiên. Theo Tâm lý học hành vi, muốn xây dựng khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn; cần chuyển hóa nó thành một thói quen nhận thức và hành vi, thông qua việc luyện tập chủ động trong các tình huống nhỏ hằng ngày. Một số phương pháp rèn luyện hiệu quả bao gồm:

  • Thiền chánh niệm (Mindfulness Meditation): Giúp tăng sự nhận thức về cảm xúc hiện tại, rèn khả năng quan sát cảm xúc mà không phán xét.
  • Kỹ thuật thở sâu và ngắt quãng cảm xúc (Emotional Pausing): Tạm ngưng phản ứng ngay khi cảm xúc dâng cao.
  • Viết nhật ký cảm xúc (Emotional Journaling): Giúp phản tư và nhận diện các mẫu hành vi trong xung đột.
  • Phản hồi thay vì phản ứng (Respond vs. React): Chọn cách hồi đáp sau khi đã suy nghĩ, thay vì hành động bộc phát.

Rèn luyện này cần sự kiên trì và ý thức, nhưng mang lại giá trị lâu dài không chỉ cho cá nhân mà còn cho các mối quan hệ và cộng đồng.

Bình tĩnh – Biểu hiện tối cao của năng lực cảm xúc và nhân cách

Từ góc độ tâm lý học, khả năng bình tĩnh trong mâu thuẫn không phải là sự nhẫn nhịn cam chịu hay né tránh xung đột, mà là biểu hiện rõ nét nhất của năng lực tự làm chủ. Đó là năng lực cân bằng giữa lý trí và cảm xúc, giữa cái tôi cá nhân và nhu cầu kết nối xã hội. Trong một thế giới ngày càng đối đầu bởi khác biệt và áp lực, người biết giữ bình tĩnh chính là người nắm giữ chìa khóa của hòa giải, thấu hiểu và phát triển nội tâm. Họ không chỉ bảo vệ được bản thân khỏi hậu quả tiêu cực của sự bốc đồng, mà còn trở thành người truyền cảm hứng cho môi trường sống xung quanh.