Văn học và cơn mê của bi kịch khiến cái đẹp bị hiểu lầm

Ta rơi nước mắt trước những phận người trong văn học, tưởng mình đang nhân ái.
Nhưng biết đâu, trong xót thương ấy, ta lại lạc xa vẻ đẹp từng được gìn giữ bằng trật tự và lòng kính cẩn.

Tóm tắt nội dung

Cái đẹp không cần phản kháng

Văn học, khi đạt đến độ thăng hoa của tinh thần, không phải lúc nào cũng cần đến xung đột. Vẻ đẹp của trật tự – khác với bi kịch – không gợi nước mắt, mà gợi lòng kính phục. Nó không nảy sinh từ phản kháng, mà từ hài hòa.

Khi con người sống thuận theo đạo lý; khi trật tự xã hội và trật tự nội tâm hòa vào nhau. Văn học trở thành sự soi chiếu của tâm linh –không cần “nhân vật chính”; vì mọi linh hồn đều đang ở đúng chỗ của mình.

Ở phương Đông, điều ấy thể hiện qua những mái cong của Tử Cấm Thành; qua vài nét mực loãng đời Tống mở ra vũ trụ vô thanh; qua nhã nhạc cung đình; trà đạo; hay khu vườn được kiến tạo như ẩn dụ của vũ trụ.

Phương Tây cũng từng có những thời khắc như thế: mái vòm Florence; nhịp đối xứng của Parthenon; hay những bản trường ca thời Phục Hưng. Tất cả đều mang niềm tin rằng; văn học và nghệ thuật phải đồng điệu với một trật tự cao hơn con người.

Những nền văn minh ấy không rực rỡ vì họ biết phản kháng; mà vì họ từng biết cúi đầu trước cái đẹp. Cái đẹp khi ấy không sinh từ phản kháng; mà từ sự hiệp nhất giữa bàn tay nhân loại và ý niệm thiêng liêng về vũ trụ.

Đạo sáng – cái đẹp bền

Giữa ồn ào của thế giới kỹ nghệ hôm nay; chúng ta vẫn lặng người trước những di sản ấy – không chỉ vì sự tinh xảo; mà vì trong sâu thẳm, con người vẫn khao khát thứ ánh sáng từng soi rọi một thời thịnh trị: thời mà cái Đẹp còn song hành cùng cái Thiện; và mỗi hành động sáng tạo đều là một nghi lễ hòa cùng trật tự lớn của vũ trụ.

Nếu không có những tâm hồn trong sạch; những đạo đức được gọt giũa; một sự kính cẩn và giữ mình trước thiên đạo. Liệu văn học cổ điển hay những công trình nghệ thuật vĩ đại có thể trường tồn hàng nghìn năm? Không thể. Bởi nghệ thuật, rốt cuộc, chỉ là sự phản chiếu của linh hồn người sáng tạo. Khi đạo tâm sáng, cái đẹp bền; Khi đạo tâm rối, cái đẹp vụn.

Bi kịch – tấm gương của thời suy trong văn học

Khi văn học hiện đại chọn bi kịch làm trung tâm; đó là dấu hiệu của một giai đoạn mà trật tự cũ đã mỏi mòn, đạo đã rạn.
Những Chí Phèo, Hồn Trương Ba, Vợ nhặt hay Nhà tù Shawshank; đều là tiếng nói của con người trong thời mất cân bằng.

Chúng quan trọng, vì giúp ta nhận ra mặt tối của thời suy.
Nhưng nếu chỉ nhìn vào bi kịch mà quên rằng; từng có thời con người sáng tạo nên Tử Cấm Thành; Đấu trường Colosseum; Bộ Kinh Dịch, Thần Khúc; Đạo Đức Kinh. Thì chúng ta chỉ đang ngắm mảnh vỡ của lịch sử; chứ chưa thấy được ánh sáng từng rực rỡ trong toàn thể.

Cái gọi là “phong kiến” hay “cổ đại” không đồng nghĩa với lạc hậu; nó chỉ là một pha trong chu trình thịnh – suy của đạo lý.
Khi còn thịnh, đạo là ánh sáng soi đường.
Khi suy, đạo thành bóng đổ; và văn học bi kịch chỉ là tấm gương phản chiếu của khoảnh khắc ấy.

Nhưng ánh sáng của thời thịnh trị vẫn là nền để bóng tối có thể hiện hình.

Khi im lặng là vẻ đẹp cao nhất

Điều đáng buồn là chúng ta – những người ở thời “hậu bi kịch”; đã quen nghe tiếng ồn của phê phán trong văn học; mà quên cách lắng nghe sự im lặng của trật tự.
Cái đẹp giản dị, cái đạo lý thầm lặng, sự tự kỷ luật và khiêm cung; nay bị xem là lạc hậu.
Nhưng chính chúng mới là nền móng để mọi nền văn minh và văn học chân chính đứng vững.

Không có tiết độ, tự do biến thành hỗn loạn.
Không có trật tự, sáng tạo biến thành tự hủy.

Và chỉ trong sự tĩnh lặng ấy; văn học và cái đẹp mới trở về đúng phẩm cách thiêng liêng của chúng; như một hình thức của sự khiêm nhường.

Biết cúi đầu – để đứng vững

Cái đẹp, từ Đông sang Tây, từ cổ chí kim, chưa bao giờ đổi khác: nó luôn sinh ra từ sự hòa hợp giữa con người và điều vượt lên trên con người.

Thế nhưng, trong đời sống hôm nay, con người lại say mê văn học của tranh đấu và mưu toan; coi sự sắc sảo là đỉnh cao của trí tuệ.
Chúng ta bị cuốn hút bởi những toan tính tinh vi; những xung đột dữ dội – mà ít khi tự hỏi:
” Liệu sự kích thích ấy có còn phù hợp với nét đẹp nguyên sơ của con người?”
Hay ta chỉ đang bị dẫn dắt đi; mê say trong cái náo loạn của bi kịch mà không tự biết?

Bởi cái đẹp thật sự không cần đến thủ đoạn, cũng không cần chiến thắng.
Nó tồn tại trong sự tĩnh lặng của tâm hồn; nơi con người đủ khiêm cung để cúi đầu, nhưng vẫn đứng vững trong phẩm giá của mình.

Biết cúi đầu trước trật tự không phải là khuất phục; mà là cách giữ lấy nhân cách giữa hỗn độn.
Bởi chỉ ai biết cúi đầu, mới còn đủ khả năng ngước nhìn lên.

Khi bi kịch thật sự bắt đầu không chỉ ở văn học

Nếu văn học chỉ còn dừng ở mô tả đấu tranh, thủ đoạn, hơn thua; thì cái đẹp sẽ bị đánh tráo thành sự thắng thế.
Và khi con người thôi rung động trước vẻ đẹp giản dị, thôi kính cẩn trước cái thiện; thì mọi nền văn minh – dù rực rỡ – cũng sẽ dần mất gốc.

Có lẽ, trong thế giới ồn ào hôm nay, cúi đầu không còn là dấu hiệu của yếu đuối,
mà là cách để giữ lại phần người giữa cơn gió xoáy của ngôn từ.

Và khi ta chỉ còn biết thương xót bi kịch mà quên cúi đầu trước trật tự –
thì chính lúc ấy, bi kịch lớn nhất lại đang diễn ra trong mỗi chúng ta.