Bạn không sống ở vùng thường xuyên lũ quét. Bạn chưa từng thấy mái tôn nhà bay trong gió cấp 12. Bạn nghe tin cảnh báo thiên tai, nhưng vẫn ra đường vì nghĩ “chắc không đến mức đó”. Và rồi một ngày, bạn nhận ra: thiên tai không cần lý do để tìm đến bạn.

Khi những cơn bão mạnh hơn, mưa ngập nhanh hơn, và thiệt hại lớn hơn – câu hỏi đặt ra là: Vì sao chúng ta vẫn bị động trong chính những điều đã được dự báo trước?

Thiên tai không chỉ đến từ trời, mà đến từ tâm lý chủ quan

Một trong những đặc trưng đáng buồn trong ứng xử của người Việt với cảnh báo thiên tai là tư duy cầu may và xem nhẹ nguy cơ. Nhiều người vẫn tin “chắc vùng mình không bị đâu”, hoặc nghĩ rằng “năm nào cũng báo động, có thấy gì xảy ra đâu”. Chính sự chủ quan này đã và đang góp phần biến cảnh báo thành vô nghĩa, và biến thiên tai thành thảm họa.

Ở nhiều nơi, khi có thông tin áp thấp nhiệt đới, chính quyền khuyến cáo người dân không ra khơi, gia cố nhà cửa. Nhưng không ít ngư dân vẫn bám biển, vẫn “đánh nhanh chuyến cuối” vì tiếc công, tiếc của. Khi sự việc xảy ra, lại chỉ biết kêu trời.

Đây không chỉ là vấn đề về nhận thức, mà là vấn đề về niềm tin và thói quen xã hội. Người Việt có xu hướng phản ứng dựa trên thực tế đã xảy ra, thiếu thói quen phòng ngừa dựa trên dự báo. Trong khi đó, các nước phát triển, người dân sẵn sàng sơ tán ngay khi có cảnh báo thiên tai cấp cao – vì họ hiểu rằng phản ứng chậm trễ có thể trả giá bằng mạng sống.

Tâm lý chủ quan là một trong những nguyên nhân dẫn đến hậu quả nặng nề do thiên tai. (Ảnh: suckhoedoisong)

Cảnh báo thiên tai chưa đủ thuyết phục vì thiếu kết nối với đời sống

Thêm vào đó, hệ thống truyền thông cảnh báo thiên tai ở Việt Nam còn mang tính kỹ thuật, khô khan và xa rời thực tế. Việc dùng các thuật ngữ như “gió cấp 8, giật cấp 10”, “áp thấp nhiệt đới mạnh lên thành bão”… không có nhiều ý nghĩa với phần lớn người dân nông thôn hay khu dân cư nghèo. Người ta nghe, nhưng không hiểu mức độ đe dọa là gì.

Câu hỏi đặt ra: “Gió cấp 10 thì bay cái gì? Có nguy hiểm với mái nhà tôn của tôi không? Ngập bao nhiêu thì ảnh hưởng tới ao cá?” – nhưng những cảnh báo thiên tai hiện nay không trả lời được điều đó. Khi không cảm thấy liên quan trực tiếp, người dân không phản ứng.

Cảnh báo thiên tai: Xã hội thiếu sự gắn kết trong hành động phòng tránh

Người Việt có một nghịch lý: rất đoàn kết khi “chữa cháy” sau thiên tai (góp tiền; ủng hộ, cứu trợ), nhưng lại thiếu tính cộng đồng trong giai đoạn phòng tránh. Việc gia cố nhà cửa, lập kế hoạch sơ tán; hay tổ chức tập huấn thường bị xem là “việc của nhà ai nấy lo”.

Điều này cho thấy một lỗ hổng sâu sắc trong ý thức cộng đồng: khi chưa bị trực tiếp ảnh hưởng; chúng ta thường không thấy trách nhiệm với sự an toàn chung. Đó là lý do tại sao cùng một khu dân cư, có hộ làm bờ bao kiên cố; hộ thì mặc kệ – khiến toàn bộ hệ thống phòng hộ trở nên vô hiệu trước thiên tai.

Cảnh báo thiên tai
Châu Á chịu ảnh hưởng nặng nề nhất thế giới do thảm họa thiên tai. (Ảnh: moitruong)

Muốn giảm thiểu thiệt hại, phải thay đổi tư duy từ gốc

Thiên tai ngày càng cực đoan hơn. Mỗi mùa mưa bão là một phép thử cho khả năng thích ứng của cộng đồng. Không thể tiếp tục trông chờ vào cảnh báo thiên tai từ chính quyền hay phản ứng thụ động từ người dân.

Muốn thay đổi, cần bắt đầu từ ba trụ cột:

  • Giáo dục cộng đồng: Đưa kỹ năng ứng phó thiên tai vào trường học, tổ dân phố, công sở. Không chỉ là lý thuyết, mà là tập huấn thực tế – để mỗi người hiểu rõ vai trò của mình.
  • Truyền thông cảnh báo nhân bản và cụ thể: Cảnh báo phải nói được nguy cơ gắn liền với đời sống từng vùng; bằng ngôn ngữ dễ hiểu; dễ hành động – ví dụ: “Gió cấp 10 có thể thổi bay mái tôn nếu không chằng buộc kỹ”; “Ngập 1m trong 30 phút, khuyến cáo di dời người già và trẻ nhỏ”.
  • Xây dựng ý thức cộng đồng: Tạo nên mạng lưới cảnh báo và hỗ trợ lẫn nhau. Không chỉ chính quyền – mà người dân có thể trở thành người cảnh báo; hỗ trợ nhau gia cố nhà, chia sẻ lối thoát hiểm…

Đừng để một lời cảnh báo trở thành tiếng chuông muộn màng. Thiên tai có thể không chọn bạn hôm nay – nhưng không ai đảm bảo ngày mai sẽ như vậy.

Sự thờ ơ hôm nay có thể là lý do của nỗi đau ngày mai.

Hãy bắt đầu từ những điều nhỏ nhất: cập nhật thông tin thời tiết; học cách sơ tán an toàn, dạy trẻ cách ứng xử trong bão lũ. Chủ động trong mỗi mùa mưa bão: gia cố nhà cửa; chuẩn bị nhu yếu phẩm, liên hệ tổ dân phố…

Và trên hết, hãy gieo trong cộng đồng – đặc biệt là thế hệ trẻ – một tư duy mới về cảnh báo thiên tai: không cầu may; không thờ ơ.

Bởi vì chỉ khi coi sự an toàn của người khác là việc của chính mình; chúng ta mới thực sự sẵn sàng ứng phó.