Đã bao giờ bạn từng ước mình là “con nhà người ta” – như cách cha mẹ hay nói?
Khi còn là những đứa trẻ, chúng ta đã nghe câu so sánh ấy và mang theo nỗi mặc cảm lặng thầm rằng mình chưa đủ tốt. Rồi lớn lên, trong vai trò làm cha mẹ, không ít người lại vô thức lặp lại điều đó với chính con mình.
- Con thi không như mong đợi, cha mẹ nên ứng xử sao
- Khối nghỉ hè về quê 4 ngày, ông bà “tiền đình”, bố mẹ vội vàng đón con trở lại thành phố
- Lớp học trải nghiệm hấp dẫn tại ngày hội tuyển sinh khối ngành khoa học và công nghệ
Trong bối cảnh mạng xã hội tràn ngập những thành tích “đỉnh cao”, “con nhà người ta” không chỉ là một câu nói vô tình, mà là nhát dao mềm, cắt sâu vào lòng tự trọng của trẻ.
Chuyên gia Việt Nam lên tiếng về hệ quả của việc so sánh
Thực tế cho thấy, hậu quả của những lời so sánh không hề đơn giản.
TS.BS Trần Thị Hồng Thu, chuyên gia tâm lý tại Bệnh viện Nhi đồng TP.HCM, từng chia sẻ trường hợp một em nhỏ uống thuốc sâu tự tử sau nhiều lần bị cha mẹ dùng lời so sánh và mắng nhiếc, dẫn đến trầm cảm nặng. Theo bà, cha mẹ cần thấu hiểu tâm tư con, dành thời gian trò chuyện và tránh kiểm soát bằng những lời mắng chê.
GS.TS Vũ Dũng, Chủ tịch Hội Tâm lý học Việt Nam, cũng dẫn theo khảo sát Sức khỏe vị thành niên toàn cầu (GSHS) với những con số đáng suy ngẫm:
- 13% học sinh thường cảm thấy cô đơn.
- 7% thường xuyên lo âu.
- Hơn 2% có ý nghĩ tự tử trong năm qua.
Các chuyên gia khẳng định: áp lực học tập và kỳ vọng từ gia đình, được biểu hiện qua những so sánh con cái, là một trong những nguyên nhân chính gây nên tình trạng này.
Số liệu thực tế đáng báo động về sức khỏe tinh thần trẻ em
Không chỉ là cảnh báo, những con số dưới đây cho thấy bức tranh thực sự đáng lo ngại:
Từ các báo cáo y tế và giáo dục quốc gia gần đây, tỉ lệ học sinh vị thành niên mắc trầm cảm dao động từ 5 – 8%, và có ý định tự tử khoảng 5–6%.
Thạc sĩ Vương Nguyễn Toàn Thiện (Tâm lý Lumos) cũng chỉ ra: khoảng 12% trẻ em Việt Nam mắc rối loạn tâm thần hoặc cần hỗ trợ tâm lý. Nguyên nhân không nhỏ đến từ áp lực trong gia đình – như việc đối chiếu, so sánh với người khác.
Nhiều nghiên cứu từ các tổ chức tâm lý cho thấy, sự thiếu quan tâm thực sự, cộng với đòi hỏi thành tích và những lời so sánh thường xuyên, dễ khiến trẻ cô lập, căng thẳng, rơi vào trầm cảm, và thậm chí xuất hiện hành vi tự làm hại bản thân.
Vì sao so sánh càng nhiều – trẻ càng tổn thương?
Lý giải điều này, một nghiên cứu đăng trên tạp chí Frontiers in Psychology đã phân tích hiện tượng “so sánh lên” (upward social comparison).
Khi cha mẹ liên tục so sánh con với những người giỏi hơn, trẻ có xu hướng tin rằng mình luôn kém cỏi. Điều đó không chỉ làm mất đi sự tự tin mà còn triệt tiêu động lực nội tại. Khi cảm thấy không thể hoàn thành kỳ vọng, trẻ dễ rơi vào trạng thái bế tắc, không chỉ trong học tập mà cả trong cảm xúc, dẫn đến trầm cảm, lo âu, và thậm chí là hành vi tự hại.
“Con nhà người ta” – lời nói là thật, và tổn thương cũng là thật
Nhiều học sinh, khi thường xuyên bị so sánh trước bạn bè hoặc anh chị em; sẽ dần hình thành cảm giác mình là gánh nặng, là nỗi xấu hổ của cha mẹ.
Có em thể hiện điều đó qua những dòng nhật ký đầy buồn bã; ánh mắt né tránh, hoặc thái độ bất cần. Dần dần, các em mất đi sự kết nối với chính gia đình – nơi lẽ ra phải là chốn an toàn nhất.
Khi “con nhà người ta” trở thành một chuẩn mực tuyệt đối; trẻ không chỉ cảm thấy tổn thương; mà còn mắc kẹt trong vòng xoáy tự ti và sợ bị từ chối.
Chúng cố gắng đạt thành tích không vì đam mê; mà chỉ để được công nhận, để làm cha mẹ bớt buồn.
Một trường hợp đau lòng ở Long An: cậu bé 13 tuổi đã uống thuốc trừ sâu tự tử vì không chịu nổi áp lực học tập; và những lời bình phẩm tiêu cực kéo dài từ chính người thân trong gia đình.
Các chuyên gia cảnh báo: nếu không kịp thời phát hiện và hỗ trợ; những tổn thương tưởng như “chỉ là lời nói” ấy có thể dẫn đến hệ quả nghiêm trọng; thậm chí là chấm dứt cả một sinh mệnh.
Ngừng so sánh – Bắt đầu bằng yêu thương chân thành
Từ những số liệu thực tế và phân tích chuyên gia; có thể khẳng định: So sánh là cái bẫy nguy hiểm, mang vỏ bọc của kỳ vọng nhưng lại dẫn đến tổn thương sâu sắc.
Ngược lại, những đứa trẻ lớn lên trong sự thấu hiểu; và không bị đem ra so sánh thường phát triển lòng tự trọng và khả năng tự điều chỉnh cảm xúc tốt hơn.
Theo một nghiên cứu của Đại học California (UCLA); trẻ em được công nhận về nỗ lực – thay vì chỉ kết quả – có mức độ hài lòng với bản thân cao hơn 38%; và ít bị lo âu xã hội hơn 31% so với nhóm thường xuyên bị so sánh.
Báo cáo của UNICEF năm 2021 cũng chỉ ra: trẻ có mối quan hệ gia đình tích cực; được lắng nghe và không bị đối chiếu quá mức có nguy cơ trầm cảm thấp hơn tới 40%.
Khi được nhìn nhận như một cá thể độc lập; không phải bản sao của “con nhà người ta”, trẻ sẽ dám học hỏi; biết chấp nhận sai lầm và có động lực phát triển từ nội tại.
Đó là nền tảng vững chắc giúp trẻ trưởng thành không chỉ giỏi giang, mà còn hạnh phúc.
Thay vì so sánh “Con nhà người ta”, cha mẹ có thể bắt đầu bằng những việc nhỏ nhưng quan trọng
Ghi nhận nỗ lực, không chỉ kết quả:
Hãy khen ngợi sự cố gắng; sự kiên trì và cả những tiến bộ nhỏ nhất, thay vì chỉ nhìn vào bảng điểm.
Khuyến khích sở thích và thế mạnh riêng:
Mỗi đứa trẻ là một thế giới riêng biệt. Hãy để con phát triển theo cách của mình; ngay cả khi điều đó không tạo ra “thành tích đỉnh cao”.
Dành thời gian chất lượng:
Một cuộc trò chuyện, một buổi đi dạo cùng con có thể là liều thuốc chữa lành. Khi trẻ được lắng nghe, chúng sẽ học cách tin tưởng và cởi mở hơn.
Dạy con hiểu giá trị bản thân:
Giá trị không đến từ sự vượt trội, mà đến từ cách sống, sự nỗ lực và lòng nhân ái. Giúp con nhận ra điều này sớm sẽ là hành trang suốt đời.
Làm gương về sự chấp nhận:
Cha mẹ hãy học cách chấp nhận cả những phần chưa hoàn hảo của mình và người khác; để con cũng học được cách bao dung với chính mình.
Đừng để vết rạn ấy khắc sâu thêm một lần nữa
Có thể chúng ta không biết liệu trẻ em xưa mạnh mẽ hơn, hay trẻ em nay yếu đuối hơn.
Nhưng có một điều chắc chắn: bất kỳ ai từng lớn lên trong những lời so sánh đều mang một vết rạn trong tim – nhỏ thôi; nhưng không bao giờ lành hẳn.
Vết rạn ấy âm thầm lớn theo năm tháng, ăn sâu vào sự tự ti; làm mờ đi ánh nhìn tự tin, và khiến tình yêu thương trong gia đình trở nên điều kiện hóa.
Đừng để con mình phải lớn lên trong cảm giác “không đủ tốt”.
Đừng để điều từng khiến ta tổn thương trở thành điều ta lặp lại với chính những đứa trẻ mà ta yêu thương nhất.
Hãy là người chấm dứt vòng luẩn quẩn ấy.
Và để con được là chính mình – trọn vẹn, tự tin; không phải là “con nhà người ta”, mà là đứa trẻ duy nhất bạn có, và yêu.