“Nhẫn một lúc, gió yên sóng lặng; lùi một bước, biển rộng trời cao” – là lời răn người xưa về sự điều tiết cảm xúc. Nhưng giữa thời phản ứng tức thì; tâm lý “phải nói lại ngay” đang khiến nhiều phụ huynh dạy con ứng xử theo hướng đối đầu, mà quên mất bài học gốc rễ ấy. Vậy đâu là ranh giới giữa bản lĩnh và bốc đồng; giữa quyền lên tiếng và sự nhẫn nhịn đúng lúc?

Chữ Nhẫn – gốc rễ dạy con ứng xử của người xưa

Người Việt xưa không có sách dạy làm cha mẹ, càng không có các khóa học kỹ năng sống. Nhưng trong từng mái nhà tranh; chữ “Nhẫn” được xem là gốc rễ để giữ gìn nếp nhà, dưỡng nên một con người tử tế. Đó cũng là cách mà phụ huynh dạy con ứng xử – bằng lối sống chứ không bằng mệnh lệnh.

Cha mẹ dạy con nhẫn không bằng lý thuyết mà bằng chính đời sống: khi bị oan ức; họ chọn lặng im thay vì cãi lý; khi bất đồng, họ chọn hòa khí thay vì cao giọng. “Nhẫn một chút, sóng yên gió lặng” – không phải câu sáo rỗng; mà là nguyên tắc giữ gia phong, giữ yên tâm con trẻ.

Tích cổ từ Kinh Thi, Luận Ngữ, Trần Quán… hay truyện khấu dân gian đều ngầm nhắc về chữ Nhẫn. Tăng Tử bị vu oan giết người vẫn điềm tĩnh vì sợ mẹ lo. Khổng Dung nhường trái lê dù chỉ mới 4 tuổi. Mỗi câu chuyện nhỏ nhưng gợi ra một thói quen lớn: biết nén mình để khôn ngoan, biết lùi một bước để tiến ba bước.

Nhẫn không phải để cam chịu, mà là năng lực cao cấp trong ứng xử: biết điều tiết cảm xúc, hiểu người trước khi hành động, và giữ được mình mà không làm tổn thương ai.

Nếu con cái hôm nay không biết nhẫn, cáu gắt, thờ ơ… đâu chắc vì trẻ hư hỏng, mà vì người lớn chưa sống đủ sâu chữ Nhẫn để trẻ soi vào.

Phản ứng nhanh – nhưng thiếu kiểm soát

Xã hội hiện đại đề cao tốc độ. Trẻ bị trêu, cha mẹ dặn: “Lần sau đáp trả ngay!” Trẻ bị chê, lập tức được khuyên: “Phải nói lại, không để ai coi thường con!”

Phản ứng nhanh đang được ca ngợi như một dấu hiệu của bản lĩnh. Nhưng không ít trường hợp; trẻ phản ứng bằng cách đánh bạn, cãi cô, hoặc đóng cửa với chính cha mẹ – chỉ vì chưa được dạy cách kiểm soát cảm xúc.

Theo nghiên cứu “Emotional–Behavioral Difficulties and Prosocial Behaviour among Vietnamese Adolescents” (2024), nhiều học sinh Việt Nam độ tuổi 11–15 gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc và hành vi. Tuy nhiên; những em nhận được sự đồng hành, hướng dẫn từ gia đình thường có khả năng điều tiết tốt hơn và giảm thiểu hành vi bốc đồng.

Báo cáo của UNICEF Việt Nam (2018) cũng chỉ ra rằng: cứ 5 thanh thiếu niên thì có 1 em đang đối mặt với vấn đề sức khỏe tinh thần, nhưng chỉ khoảng 5% phụ huynh nhận biết được điều đó để hỗ trợ con kịp thời.

Chúng ta đã dạy con quyền nói – nhưng liệu đã dạy cách nói có trách nhiệm?
Chúng ta lo con bị tổn thương – nhưng đã dạy con dũng khí đối diện và xử lý tổn thương chưa?

Phản ứng nhanh chưa chắc là tốt, nếu nó đến từ bốc đồng. Còn Nhẫn chưa bao giờ là lỗi thời. Nhẫn để biết mình, biết người, biết khi nào nên nói – và khi nào nên im.

dạy con ứng xử
Khi cảm xúc dâng trào, hãy dạy con chữ “nhẫn” – để bình tĩnh trước áp lực và trưởng thành trong lặng yên (Ảnh: MK)

Nhẫn không triệt tiêu phản ứng – mà giúp dạy con ứng xử đúng mực

Nhẫn không phải là câm nín. Nhẫn là bước dừng cần thiết trước khi hành động. Phản ứng cần được dạy đi cùng sự điềm tĩnh, phân tích và lòng tự trọng. Khi một đứa trẻ biết Nhẫn, nó biết đánh giá tình huống, cân nhắc hậu quả và chọn cách nói khiến người khác lắng nghe – thay vì gây hấn.

Và điều này không thể học một cách tự nhiên. Nó phải được dạy – từng ngày – trong chính cách cha mẹ cư xử với con và với nhau.

Gợi mở cách phụ huynh dạy con ứng xử hôm nay

  • Cha mẹ làm gương trước: Phản ứng bình tĩnh, có giới hạn rõ ràng. Nếu giận, lùi lại 3 giây trước khi nói. Con sẽ học theo phản xạ cảm xúc này.
  • Dạy con tạm dừng trước khi phản ứng: “Con có thể hít sâu và nghĩ 5 giây trước khi nói lại?” – là một cách luyện kỹ năng cảm xúc hiệu quả.
  • Sử dụng điển tích, truyện ngắn để dạy Nhẫn: Biến chuyện xưa thành câu hỏi thực tế: “Nếu con là Khổng Dung, con có nhường không?”, “Nếu bị oan, con sẽ xử lý như Tăng Sâm chứ?”
  • Kết hợp hiện đại với truyền thống: Dạy con quyền lên tiếng; nhưng cũng cần dạy cách nói có kiểm soát. Không phải lúc nào cũng cần “đấu lý”.
  • Đề xuất nhà trường cùng phối hợp: Nếu kỹ năng cảm xúc được lồng ghép vào chương trình học – chữ Nhẫn sẽ không bị bỏ quên chỉ vì quá bận.

Chữ Nhẫn chưa từng lỗi thời. Nó chỉ cần được hiểu lại và thực hành theo cách của thời đại.

Phản ứng là cần thiết – nhưng nếu thiếu Nhẫn, phản ứng sẽ thành bốc đồng. Nhẫn không làm con yếu đuối, mà khiến con biết mình, biết người và biết chọn cách hành xử thông minh hơn.

Phụ huynh dạy con ứng xử hôm nay: Đừng chỉ dạy con “phản ứng đúng” – mà hãy dạy con biết “điều tiết bản thân”. Chính điều đó mới là nền tảng để con lớn lên vững vàng giữa một thế giới nhiều biến động và xung đột.