Trong truyền thống người Việt xưa; thờ cúng tổ tiên là nền tảng của đạo lý làm người, bắt nguồn từ niềm tin rằng cái chết không phải là sự kết thúc. Linh hồn tổ tiên vẫn tồn tại và tiếp tục có ảnh hưởng đến cuộc sống của những người còn sống.

Tập tục cúng giỗ – gốc rễ văn hóa người Việt

Trong tâm thức người Việt xưa; thờ cúng tổ tiên là cốt lõi của đạo lý làm người, được hình thành từ niềm tin rằng con người khi chết đi không phải là hết. Linh hồn vẫn tồn tại và có ảnh hưởng đến người sống. Từ đó; ngày giỗ không chỉ là một nghi thức mang tính tâm linh mà là trục gắn kết ba chiều: quá khứ – hiện tại – tương lai; là lúc tổ tiên trở về chứng giám; là dịp để các thế hệ con cháu tưởng nhớ và kết nối huyết thống.

Không phải ngẫu nhiên mà dân gian có câu:

“Sống làm giỗ, thác làm ma”
“Con người có tổ có tông, như cây có cội, như sông có nguồn”

Ngày giỗ là một biểu hiện văn hóa mang tính bản sắc; vượt khỏi ranh giới của nghi lễ để trở thành một nền triết lý nhân sinh Việt Nam – đặt nền tảng trên lòng hiếu kính; sự gắn kết cộng đồng và quan niệm âm dương tương thông.

Người xưa cúng giỗ như thế nào?

Mâm cỗ là sự tưởng nhớ chứ không phải để phô trương

Trong những ngày giỗ xưa; mâm cỗ không nhằm thể hiện sự giàu có; mà chủ yếu là sự chu đáo và tình cảm đối với người đã khuất. Mỗi món ăn đều gợi nhớ đến những điều thân thuộc; từng sở thích hay nếp ăn uống của người mất. Có gia đình còn tránh nấu những món mà người đã khuất từng kiêng cữ. Điều này cho thấy người xưa làm giỗ không chỉ bằng tay; mà còn bằng cả trí nhớ và lòng biết ơn.

Trình tự nghi lễ được thực hiện cẩn trọng

Ngày giỗ được tổ chức theo thứ tự rõ ràng; từ việc cúng tổ tiên nhiều đời cho đến ông bà, cha mẹ. Người đảm nhiệm việc cúng thường là người có vai trò lớn trong họ, biết rõ lễ nghi; từng bước được truyền dạy một cách cẩn thận từ đời này sang đời khác.

Là dịp nhắc lại nguồn gốc và vai vế

Với các dòng họ ở làng quê; ngày giỗ không chỉ là ngày cúng, mà còn là dịp con cháu gần xa trở về; được nhắc lại tên tuổi ông bà, được dạy cách xưng hô đúng vai vế. Trẻ em qua ngày giỗ mà biết được mình là cháu ai; thuộc chi nào trong họ – điều ấy góp phần nuôi dưỡng ý thức về nguồn cội một cách tự nhiên.

thờ cúng
Ngày giỗ là một phong tục lâu đời ở Việt Nam.( Ảnh: Mucnews)

Sự thay đổi trong cách làm giỗ của người hôm nay

Nghi lễ bị giản lược, tinh thần dễ bị lãng quên

Nhiều gia đình hiện nay tổ chức ngày giỗ theo cách gọn nhẹ; có khi chỉ là một bữa cơm, thắp một nén hương rồi thôi. Cũng có những trường hợp coi giỗ như dịp tụ tập ăn uống, thiếu phần tưởng niệm trang nghiêm. Một số người cũng không còn nhớ rõ người được giỗ là ai, sinh năm nào, mất năm nào – điều đó khiến ngày giỗ trở nên rời rạc; mất đi phần thiêng liêng vốn có.

Không gian thờ cúng bị thu hẹp trong đời sống hiện đại

Trong các căn hộ hiện đại, không gian dành cho bàn thờ tổ tiên thường bị thu hẹp đáng kể. Một số nơi, người ta chỉ đặt một bàn nhỏ, hoặc không có bàn thờ riêng. Đây không chỉ là thay đổi về nơi chốn; mà còn khiến cho tâm thế khi cúng giỗ trở nên gấp gáp; thiếu đi sự tĩnh lặng vốn cần thiết.

thờ cúng
Trong các căn hộ hiện đại, diện tích dành cho bàn thờ tổ tiên thường bị hạn chế khá nhiều.( Ảnh: Mucnews)

Vai trò gắn kết của người lớn tuổi trong họ ngày càng mờ nhạt

Trước đây; người đứng ra tổ chức giỗ thường là người trưởng tộc; người hiểu rõ hệ thống phả hệ của cả dòng họ. Ngày nay; nhiều gia đình không còn ai giữ vai trò kết nối ấy; dẫn đến việc con cháu không còn biết rõ mình thuộc nhánh nào trong họ; hoặc không biết cách gọi đúng vai vế người thân.

Giới trẻ ít quan tâm đến ngày giỗ

Vì bận rộn học hành, làm việc, hoặc do môi trường sống thay đổi; nhiều bạn trẻ ngày nay không để ý đến các ngày giỗ trong gia đình. Một số bạn không nhớ giỗ ông bà nội, ngoại, hoặc không có thói quen thắp hương, chuẩn bị lễ. Đây là điều đáng suy nghĩ, vì sự quên lãng đó dần dần làm mất đi mối dây liên kết giữa các thế hệ.

Những điều vẫn còn và những hy vọng có thể nối lại

Vẫn có nhiều gia đình giữ gìn tập tục

Dù có những thay đổi; vẫn còn nhiều gia đình tổ chức ngày giỗ với sự nghiêm túc, đầy đủ lễ nghi. Không ít dòng họ vẫn duy trì việc ghi chép gia phả, nhắc lại tên tuổi tổ tiên trong mỗi dịp cúng giỗ. Chính những gia đình ấy đang góp phần giữ lại tinh thần truyền thống, không để giỗ trở thành một thói quen hình thức.

Người trẻ tìm lại gốc rễ

Bên cạnh những bạn trẻ thờ ơ, cũng có những người đã chủ động học lại nghi lễ, tìm hiểu về dòng họ, tổ chức các buổi cúng giỗ một cách chu đáo, vừa truyền thống vừa phù hợp với đời sống hiện đại. Đây là một tín hiệu tốt cho thấy văn hóa cúng giỗ vẫn có cơ hội được tiếp nối trong thế hệ sau.

Những điều cần giữ gìn trong việc cúng giỗ

– Giữ lại tấm lòng chân thành khi tưởng nhớ tổ tiên, không đặt nặng hình thức hay mâm cao cỗ đầy.
– Dạy cho con cháu biết về ông bà, dòng họ, mối liên kết huyết thống, để trẻ hiểu rằng mình không phải là một cá thể đơn độc, mà là sự tiếp nối của nhiều thế hệ.
– Khuyến khích vai trò của người lớn trong gia đình, để dẫn dắt con cháu về mặt đạo lý, nhắc nhở ngày giỗ, chỉ dẫn cách cúng, cách nhớ về tổ tiên.
– Xây dựng không gian thờ cúng dù là đơn giản, cũng nên tạo cảm giác yên tĩnh, kính trọng – như một góc nhỏ để quay về với lòng biết ơn.

Trong đời sống hiện đại, việc tổ chức cúng giỗ có thể thay đổi về hình thức để phù hợp hơn với hoàn cảnh, nhưng ý nghĩa cốt lõi của nó – là sự biết ơn, tưởng nhớ và nối kết các thế hệ – vẫn rất cần được giữ gìn. Đó là điều không chỉ có ý nghĩa với một gia đình, mà còn là nền tảng nhân văn cho cả cộng đồng và xã hội.