Từ ngàn xưa, hình tượng rồng đã là linh vật thiêng liêng trong tâm thức người Việt – biểu trưng cho long mạch, thiên mệnh và khát vọng thịnh trị. Là một trong tứ linh, rồng trấn giữ phương Đông – nơi sinh sôi và khai mở vạn vật. Người xưa tin rằng nơi nào có rồng ngự, nơi ấy tụ khí thiêng, cơ nghiệp vững bền.

Rồng thời Văn Lang – Âu Lạc: Khởi nguồn thần thoại

Trong truyền thuyết Lạc Long Quân – Âu Cơ, con rồng đầu tiên trong tâm thức người Việt chính là tổ phụ Lạc Long Quân, một vị thần rồng từ biển cả. Hình tượng này gắn liền với nguyên uốn dân tộc và niềm tự hào “con Rồng cháu Tiên”. Tuy chưa có hình dáng cụ thể, nhưng trong tiềm thức dân gian, rồng đầu có tính linh thiêng, là hiện thân của sức mạnh thiên nhiên và nguồn cội tôn nghiêm của người Việt cổ.

Rồng thời Lý: Biểu tượng thịnh trị và Phật giáo hóa

Triều Lý (TK XI – XIII) đánh dấu giai đoạn đầu tiên rồng được khắc họa trong nghệ thuật – kiến trúc. Rồng thời Lý mỏng thanh thoát, thân dài uốn lượn, đầu nhỏ, không vảy lớn, bờm nhẹ, chân ba móng.
Rồng thời Lý thể hiện ý niệm vương quyền song song với tinh thần Phật giáo: hiện hữu trên chuông đồng, bệ tượng, mái chùa… Nhắc lại thời Thăng Long khai quốc, rồng thời Lý mang hình tượng đồng hành cùng đại việc quốc gia.

Hình tượng rồng
Hình tượng rồng thời Lý và thời Trần. (Nguồn: daivietcophong)

Hình tượng rồng thời Trần: Giao thoa Phật – Nho, hào khí dân tộc

Bước sang TK XIII – XIV, rồng nhà Trần giữ lại sự mềm mại của rồng Lý nhưng trở nên cứng cáp, khỏe khoắn hơn: đầu to, râu dài, mắt lớn, vảy khắc rõ nét, chân thể hiện động lực mạnh mẽ. Hình tượng này phản ánh tinh thần quyết chiến – quyết thắng qua ba lần đại phá Nguyên Mông.

Đặc biệt, đây là giai đoạn có sự giao thoa sâu sắc giữa Phật giáo và Nho giáo trong tư tưởng trị quốc. Vua Trần Nhân Tông sau khi nhường ngôi đã xuất gia, sáng lập thiền phái Trúc Lâm, nhưng đồng thời, nhà Trần cũng bắt đầu tổ chức khoa cử Nho học, khuyến khích việc học chữ Hán, đề cao đạo lý trung quân ái quốc.

Chính vì vậy, hình tượng rồng thời Trần vừa giữ được linh khí của Phật giáo – mềm mại, cao khiết, vừa mang tính quy phạm, sức mạnh của tư tưởng Nho giáo. Rồng lúc này không chỉ là linh vật tôn giáo, mà là biểu trưng của một quốc gia vừa tự cường tinh thần, vừa định hình kỷ cương.

Rồng thời Lê Sơ: Quy phạm và Nho giáo hóa

Dưới triều Lê Sơ (TK XV), rồng được chuẩn hóa, mang tính quy phạm cao, đặc trưng của Nho giáo. Đầu rồng bềnh rộng, mắt dữ tợn, thường ngậm ngọc hoặc hướng về mặt trời. Thân to, vảy lớn đều đặn, chân năm móng – ý chỉ vương quyền tuyệt đối.

Nếu rồng Lý – Trần mang mối giao thoa Phật giáo – dân gian; thì rồng Lê Sơ là biểu tượng của thể chế trung ương tập quyền, của thiên mệnh và lễ trị.

Hình tượng rồng
Hình tượng rồng thời Lê Sơ và thời Nguyễn. (Nguồn: daivietcophong)

Hình tượng rồng thời Nguyễn: Tinh xảo và pha trộn văn hóa

Triều Nguyễn (TK XIX – XX) đạt đến đỉnh cao về nghệ thuật rồng cung đình. Hình rồng cầu kỳ, tinh vi: năm móng, vảy mỏng tự nhiên, bờm dài, đuôi xòe hình phượng. Rồng hiện diện trên ngai vàng, bệ đá, tiền xu, hoành phi, đặc biệt trong kiến trúc kinh thành Huế.

Mặc dù ảnh hưởng Trung Hoa rõ nét; rồng Nguyễn vẫn mang cá tính Việt trong cấu trúc và tính linh hoạt. Lúc này, hình tượng rồng mang ý nghĩa thiên tử cao nhất; là bản sắc vương triều và nghi lễ pháp quyền.

Từ huyền thoại thuở hồng hoang đến những bái điện cung đình lộng lẫy; hình tượng rồng trong văn hóa Việt như một dòng linh khí bất tận – vừa uy nghi của vương quyền; vừa sâu lắng của tâm linh đất nước. Mỗi dấu rồng ẩn chứa tinh thần thời đại: khởi nguyên, chiến đấu, trị quốc, nghi lễ…

Trong cái nhìn của người xưa, rồng không chỉ là hiện thân của trời; mà còn là biểu tượng của đức – sự thuần khiết, đoan chính và phẩm hạnh. Bởi vậy, hình rồng xuất hiện nơi thờ tự, nơi vua ngự; cũng là để răn chính quân, ước dục vọng, gìn giữ phép nước và đạo người.

Dù biến hóa theo thời cuộc; rồng Việt vẫn giữ cốt cách riêng: linh thiêng mà gần gũi; cao quý mà ẩn chứa đạo lý sâu xa – như một lời nhắc nhở cho hậu thế về trật tự; lễ nghi và lòng tự trọng của cả một dân tộc.