Nữ tiến sĩ Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi, từ Pháp trở về Việt Nam để tìm lại ký ức nguồn cội. Những tư liệu bị lãng quên đã mở lối giúp chị giải mã cuộc đời vị vua yêu nước và nghệ sĩ tài hoa trong thời lưu đày.

Hành trình hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi trở lại cố hương

Một ngày đầu năm 2023, TS Amandine Dabat bước chậm rãi trong Đại nội Huế. Không gian trầm mặc của cố đô khiến chị xúc động mạnh vì đây là mảnh đất tổ tiên từng sống và trải qua biến động dữ dội của lịch sử.

Lần trở về ấy cũng là lần đầu chị dự lễ giỗ vua Hàm Nghi tại Đại nội. Chị thực hành các nghi lễ cúng bái theo cách mà vua Hàm Nghi mong hậu duệ thực hiện. Gia đình chị tại Pháp chưa bao giờ duy trì những nghi lễ này.

TS Amandine Dabat là chắt gái của công chúa Như Lý, con gái vua Hàm Nghi. Dù mang dòng máu Việt, chị gần như không được nghe người thân kể về vị vua triều Nguyễn ấy.

Hình ảnh bức chân dung vua Hàm Nghi được đưa về Việt Nam năm 2025 khiến chị thêm quyết tâm tìm hiểu sâu hơn về cội nguồn. Những trang thư tín và 2.500 bản thảo của vua Hàm Nghi do công chúa Như Mai lưu giữ đã mở ra một thế giới bí ẩn mà gia đình chị gần như chưa từng nhắc đến.

Đó cũng là khoảnh khắc chị quyết định dành trọn sự nghiệp nghiên cứu cho tổ tiên.

Nữ hậu duệ giải mã về vua Hàm Nghi qua hội họa và hàng nghìn bức thư, tài liệu. (Ảnh chụp màn hình Dân Trí)

Bí ẩn về cuộc đời vua Hàm Nghi qua tài liệu hậu duệ

Vua Hàm Nghi tên thật Nguyễn Phúc Ưng Lịch, sinh năm 1871. Ông lên ngôi năm 1884 sau khi vua Kiến Phúc qua đời. Tuy nhiên, thời gian trị vì của ông chỉ kéo dài chưa đầy một năm.

Sau phong trào kháng Pháp thất bại, ông bị bắt và bị đưa đi an trí tại Algérie. Từ năm 1888, chàng hoàng đế 18 tuổi bước vào cuộc đời lưu đày kéo dài suốt 55 năm.

Ở Algérie, vua Hàm Nghi kết hôn với một phụ nữ Pháp và sống lặng lẽ, nhưng lại phát triển mạnh mẽ tài năng hội họa và điêu khắc. Nhiều tác phẩm ẩn chứa những suy tư về quê hương và nỗi cô đơn của người bị lưu đày.

TS Amandine Dabat cho biết gia đình chị xem nỗi lưu vong ấy là “nỗi buồn bị cấm kỵ”. Vua Hàm Nghi hầu như không kể lại điều gì cho con cái vì ông không muốn truyền tiếp bi kịch.

Chị nói: “Tôi không nhớ mình biết tổ tiên là vua Hàm Nghi từ khi nào. Tất cả thông tin tôi có đều do tự đọc trong kho lưu trữ”.

Những lá thư riêng tư giúp chị nhận ra đó không chỉ là một vị hoàng đế. Đó là một người yêu nước, mạnh mẽ nhưng cũng rất nhạy cảm trước mất mát.

Vua Hàm Nghi năm 1926 (Ảnh chụp tư liệu của Thư viện Bancroft, Trường Đại học California, Berkeley).( Ảnh chụp màn hình Dân Trí)

Hậu duệ vua Hàm Nghi giải mã đời sống lưu vong

Từ các tài liệu và tranh vẽ, TS Amandine Dabat cho rằng vua Hàm Nghi ý thức rõ vị thế của mình. Ông từng gửi danh thiếp khiêu khích chính quyền Pháp và tự xưng là “chiến sĩ kháng Pháp”.

Dù bị kiểm soát thư tín và hạn chế giao tiếp với Đông Dương, ông vẫn tìm cách kết nối với những người có ảnh hưởng tại Pháp để bảo vệ cuộc sống của mình. Vì vậy, ông nhận được nhiều ưu đãi hơn những cựu vương khác tại Algérie.

Việc học đối với ông trở thành lối thoát tinh thần. Ông học tiếng Pháp, văn hóa Pháp và dần hòa nhập vào tầng lớp thượng lưu. Tuy nhiên, ông luôn giữ phong tục Việt trong gia đình.

Ông ăn món Việt với gia nhân người Việt, trồng cây Việt, xây một đình quán dạng chùa Việt để con chơi. Trong biệt thự Gia Long, ông tổ chức giỗ Liệt thánh dòng tộc Nguyễn Phước hằng năm.

TS Amandine Dabat kể: “Ông không bao giờ quên quá khứ. Nhưng ông chấp nhận cuộc sống mới bằng nghệ thuật và tình yêu dành cho gia đình”.

Cuộc hôn nhân đặc biệt của vua Hàm Nghi với con gái chánh án

Năm 1904, vua Hàm Nghi kết hôn với bà Marcelle Laloe, con gái Chánh án Tòa Thượng thẩm Algérie. Đó là sự kiện hiếm có, thu hút sự chú ý đặc biệt tại thủ đô Algérie.

Vua Hàm Nghi mặc áo dài Việt Nam, khăn xếp đen, còn cô dâu mặc váy cưới Pháp. Hình ảnh ấy gây xúc động mạnh và được giới làm bưu ảnh khai thác rộng rãi.

Sau đám cưới, con gái đầu lòng Như Mai ra đời, rồi đến Như Lý và Minh Đức.

Ông dạy con sống tốt ở xã hội Pháp nhưng vẫn giữ tinh thần Việt. Ông từng nói: “Chưa thể làm người Việt Nam tốt thì hãy làm người Pháp tốt”.

Ông ủng hộ con gái theo đuổi nông học, khuyến khích con trai trở thành sĩ quan Pháp và tôn trọng tự do lựa chọn của mỗi người con.

Công chúa Như Mai và công chúa Như Lý, con gái vua Hàm Nghi với người vợ Pháp.  (Ảnh chụp màn hình Dân Trí)

Nghệ thuật – nơi hậu duệ vua Hàm Nghi tìm lại linh hồn tổ tiên

Theo TS Amandine Dabat, trong hội họa, vua Hàm Nghi mới thực sự được là chính mình. Ông vẽ phong cảnh bằng chì và sơn dầu, không vẽ người.

Những bức tranh là sự kết hợp của ký ức quê hương và cảm xúc mơ hồ trong lưu đày. Đó không phải là đối thoại với thời đại, mà là đối thoại với chính nỗi nhớ.

Vua Hàm Nghi tổ chức ba triển lãm ở Paris, thu hút sự quan tâm của giới nghệ thuật. Tuy nhiên, ông không bán tranh mà chỉ tặng bạn bè thân thiết.

Mùa hè 1937, sức khỏe ông suy giảm. Ông qua đời năm 1944, hưởng thọ 73 tuổi. Ông mong được về Việt Nam nhưng chiến tranh khiến di nguyện dang dở. Thi hài ông được an táng tại Algérie và sau đó chuyển về Pháp.

Hậu duệ đời thứ năm đưa di sản vua Hàm Nghi hồi hương

TS Amandine Dabat đến Việt Nam lần đầu năm 2011. Khi ấy chị chỉ biết tiếng Việt trong một năm rưỡi học tập nhưng không biết gì về đời sống Việt Nam.

Từ đó đến nay, chị trở lại Việt Nam gần như mỗi năm để nghiên cứu và tìm hiểu văn hóa. Năm 2015, chị bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Viện Lịch sử Nghệ thuật Pháp với đề tài về vua Hàm Nghi.

Chị cũng xuất bản sách, tổ chức triển lãm tại Việt Nam và Pháp. Hàng loạt kỷ vật như điếu hút thuốc, khay khảm xà cừ, sách chữ Hán, tranh vẽ… được chị đưa về Việt Nam như một hành trình hồi hương đầy ý nghĩa.

Tháng 3 vừa qua, chị xuất hiện trong triển lãm quy tụ 21 tác phẩm hội họa của vua Hàm Nghi. Bên cạnh chị là những nhà nghiên cứu lớn của Việt Nam.

TS Amandine Dabat nói: “Việt Nam là quê hương của tổ tiên tôi và cũng là quê hương của tôi. Đó là ngôi nhà thứ hai của tôi”.

Một tác phẩm hội họa do vua Hàm Nghi sáng tác trong thời kỳ bị lưu đày ở châu Phi. (Ảnh chụp màn hình Dân Trí)

Khát vọng gìn giữ ký ức về vị vua yêu nước và nghệ sĩ

Nhắc đến tổ tiên, nữ tiến sĩ luôn xúc động. Tự mình lần giở từng trang tài liệu và hàng nghìn bức thư, chị khắc họa được hình ảnh một vị vua chính trực, yêu nước, kiên cường nhưng cũng rất nhân hậu.

Việc trở về Việt Nam với chị không chỉ là nghiên cứu khoa học. Đó là hành trình tìm lại lòng tự hào, tìm lại tiếng gọi của cội nguồn.

Trong tương lai, chị mong thực hiện nhiều dự án văn hóa tại Việt Nam, đưa di sản vua Hàm Nghi đến gần hơn với công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ.

“Tôi muốn kể câu chuyện về ông như một nghệ sĩ và một con người yêu tự do. Đó là cách tôi trả lại những gì ông để lại cho chúng tôi”, chị chia sẻ.

Theo: Dân Trí