Mỗi độ xuân về, ký ức về những lễ hội làng rộn ràng, nơi tiếng trống hội vang xa, trẻ con ríu rít xem rước kiệu, người lớn áo dài chỉnh tề dự lễ tế Thành hoàng, lại ùa về. Đó là bức tranh sống động của một Việt Nam từng bừng tỉnh sau những ngày đông giá. Nhưng guồng quay hiện đại đã khiến nhiều lễ hội dân gian dần phai nhạt. Câu chuyện khôi phục lễ hội dân gian giữa thời đại mới, vì thế, đầy thách thức nhưng cũng ngập tràn cơ hội.

Lễ hội dân gian – Nơi lưu giữ hồn cốt văn hóa làng xã

Việt Nam tự hào sở hữu kho tàng hơn 8.000 lễ hội, phần lớn là lễ hội dân gian truyền thống. Đây không chỉ là không gian linh thiêng tôn vinh tín ngưỡng, các vị anh hùng dân tộc; mà còn là sân khấu rực rỡ của văn hóa bản địa với trò chơi dân gian, nghệ thuật truyền thống như hát quan họ, múa sạp, kéo co, đua thuyền…

Lễ hội chính là nhịp cầu nối quá khứ với hiện tại, sợi dây vô hình gắn kết cộng đồng, hun đúc bản sắc riêng cho từng vùng đất.

Tuy nhiên, một thực tế đáng buồn được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ ra: chỉ khoảng 30% lễ hội truyền thống còn giữ được đầy đủ nghi lễ và bản sắc gốc. Phần còn lại đang đối mặt với nguy cơ mai một hoặc tệ hơn là “biến tướng”.

Không khó để bắt gặp cảnh tượng lễ hội chen lấn, xô bồ, thương mại hóa quá đà làm mất đi vẻ đẹp nguyên sơ. Hội Lim (Bắc Ninh) từng say đắm lòng người với quan họ bên hồ nay lại oằn mình trong biển người; Hội Gióng (Hà Nội) đối mặt tình trạng quá tải, ảnh hưởng đến giao thông và môi trường.

Cảnh chen lấn, xô đẩy tại một lễ hội (Ảnh: dantri)

Khôi phục lễ hội dân gian: Thách thức trăm bề

Công cuộc khôi phục lễ hội dân gian trong bối cảnh hiện đại phải đối mặt với nhiều rào cản:

Mai một văn hóa và đứt gãy thế hệ

Giới trẻ ngày nay với nhịp sống hối hả, bận rộn học tập, công việc và xu hướng ly hương, dần xa rời các hoạt động cộng đồng truyền thống. Các nghi thức cổ, trò chơi dân gian bị lãng quên do thiếu người kế thừa và thực hành.

Đặc biệt, sự thiếu vắng những nghệ nhân – “báu vật sống” của văn hóa dân gian, những người nắm giữ bí quyết, kỹ năng trình diễn và các làn điệu cổ – đang khiến việc truyền dạy gặp vô vàn khó khăn. Cụ bà Nguyễn Thị Sâm (84 tuổi, làng Đường Lâm, Sơn Tây) từng ngậm ngùi: “Ngày trước, cả làng tôi tập hát múa cho hội đình từ tháng Chạp. Nay chẳng còn mấy người biết múa rồng, múa sư tử. Lễ hội đình cũng chỉ còn vài mâm cỗ dâng lễ.”

“Biến tướng” và thương mại hóa quá đà

Đây là một trong những thách thức nhức nhối nhất. Nhiều lễ hội đang bị khoác lên mình chiếc áo “kinh tế”, nơi các yếu tố tâm linh, văn hóa bị lu mờ bởi hoạt động buôn bán tràn lan, dịch vụ “chặt chém”.

Không gian thiêng của lễ hội bị xâm lấn bởi hàng quán, âm thanh hỗn tạp. Nghiêm trọng hơn, một số lễ hội bị “sân khấu hóa” quá mức, biến các nghi lễ thành những màn trình diễn phục vụ du khách thay vì giữ tính thiêng và sự tham gia tự nhiên của cộng đồng. Hiện tượng pha tạp các yếu tố mê tín dị đoan, cầu xin vật chất phi lý cũng làm xói mòn giá trị nhân văn cốt lõi của lễ hội.

Áp lực từ đô thị hóa và thay đổi thị hiếu

Tốc độ đô thị hóa chóng mặt thu hẹp không gian tổ chức lễ hội. Sân đình, bãi đất xưa kia nay nhường chỗ cho bê tông, nhà cao tầng. Cảnh quan lễ hội bị bó hẹp, thiếu không gian sinh hoạt cộng đồng. Bên cạnh đó, tâm lý chuộng những hình thức giải trí mới lạ, du lịch xa xỉ khiến một bộ phận công chúng, đặc biệt là giới trẻ, ít mặn mà với nét giản dị, mộc mạc của lễ hội làng quê.

Cơ hội Khôi phục lễ hội dân gian: Sức mạnh cộng đồng, công nghệ, nghệ nhân

Dẫu còn đó những khó khăn, hy vọng về sự phục sinh của các lễ hội dân gian vẫn le lói:

Sức mạnh nội sinh từ cộng đồng

Khôi phục lễ hội dân gian
Rước kiệu tại làng cổ Mông Phụ – Đường Lâm, Sơn Tây, Hà Nội (Ảnh: thethaovanhoa)

Làng cổ Đường Lâm (Hà Nội) là một minh chứng. Bà con đã đồng lòng phục dựng lễ hội đình Mông Phụ sau hàng chục năm gián đoạn. Từ 2023, với sự chung tay của chính quyền và các nhà nghiên cứu, lễ hội đã tái sinh với đầy đủ nghi thức rước kiệu, tế lễ, và các trò chơi dân gian như cờ người, kéo co, múa sư tử. Đáng chú ý, thanh niên làng chủ động quảng bá qua mạng xã hội, thu hút sự quan tâm lớn.

Công nghệ – cầu nối văn hóa

Nhóm “Yêu văn hóa Việt” tại TP. Hồ Chí Minh đã sáng tạo tái hiện trò chơi dân gian trên TikTok, YouTube, lan tỏa tình yêu văn hóa đến hàng triệu người. Các “Ngày hội trò chơi dân gian” trong trường học cũng là một cách làm hay.

Du lịch văn hóa có trách nhiệm: Nhiều doanh nghiệp đã nhận ra giá trị của lễ hội. Các tour du lịch trải nghiệm quan họ, tham quan hội làng ở Bắc Ninh hay “Đêm phố cổ Hội An” tái hiện sinh hoạt xưa là những ví dụ điển hình, vừa bảo tồn di sản, vừa tạo sinh kế bền vững.

Tôn vinh và trao truyền từ nghệ nhân

Nhận thức về vai trò của các nghệ nhân đang dần được nâng cao. Việc tìm kiếm, ghi danh; hỗ trợ và tạo điều kiện để các nghệ nhân truyền dạy kiến thức, kỹ năng cho thế hệ trẻ là một hướng đi quan trọng để giữ gìn “linh hồn” của các lễ hội.
Giải pháp bền vững: Từ cộng đồng đến chính sách văn hóa”

Khôi phục lễ hội dân gian cần một chiến lược dài hạn và sự chung tay của toàn xã hội:

Nâng cao nhận thức và trách nhiệm cộng đồng

Mỗi người dân cần thấy rõ vai trò chủ thể của mình trong việc gìn giữ; tham gia, học hỏi và truyền dạy văn hóa lễ hội. Nhà trường cần tích hợp giáo dục di sản; đưa trò chơi dân gian, làn điệu truyền thống vào hoạt động ngoại khóa. Thanh niên cần phát huy vai trò tiên phong, thành lập câu lạc bộ; tổ chức sự kiện gắn với văn hóa làng.

Vai trò định hướng, kiến tạo của Nhà nước

Chính quyền địa phương cần có quy hoạch không gian lễ hội; bảo tồn các di tích gốc (đình, đền, miếu, cây đa, giếng nước). Quan trọng hơn, cần có cơ chế kiểm soát chặt chẽ việc thương mại hóa; ngăn chặn các biểu hiện “biến tướng”; đảm bảo lễ hội giữ được tính trang trọng và giá trị văn hóa cốt lõi. Cần có chính sách cụ thể để vinh danh; hỗ trợ đời sống và tạo không gian cho các nghệ nhân thực hành và trao truyền di sản.

Khai thác sức mạnh truyền thông và công nghệ

Sử dụng hiệu quả các nền tảng số để quảng bá vẻ đẹp, ý nghĩa của lễ hội. Những video clip, hình ảnh chất lượng cao; các diễn đàn trực tuyến có thể thu hút giới trẻ; biến văn hóa truyền thống thành một phần sống động của đời sống hiện đại.

Khôi phục lễ hội dân gian – Kết nối quá khứ và tương lai

Phục dựng và phát huy giá trị lễ hội dân gian không chỉ là bảo tồn một di sản văn hóa vật thể và phi vật thể; mà còn là giữ gìn hồn cốt, bản sắc của mỗi làng quê, mỗi vùng đất Việt Nam. Đó là nơi con người tìm về cội nguồn, gắn kết cộng đồng và làm giàu đời sống tinh thần. Với những nỗ lực đúng hướng và sự đồng lòng; các lễ hội dân gian không chỉ “sống lại” mà còn tỏa sáng; trở thành điểm nhấn văn hóa độc đáo; góp phần xây dựng một Việt Nam đậm đà bản sắc trong dòng chảy hội nhập.