Một thế kỷ trước, khi Việt Nam đang bước những bước chập chững đầu tiên vào thời kỳ hiện đại hóa, một trí thức trẻ đất Bắc đã có chuyến hành trình Nam tiến, ghi lại những cảm nhận chân thực và sâu sắc về vùng đất phương Nam. Tác phẩm “Một tháng ở Nam Kỳ” của Phạm Quỳnh không chỉ là một cuốn du ký, mà còn là bức chân dung sinh động của một thời đại đang chuyển mình.

Khám phá Sài Gòn từ góc nhìn của trí thức trẻ đầu thế kỷ 20

Vào năm 1918, ở tuổi 26, Phạm Quỳnh – một nhà báo, nhà văn xuất thân từ miền Bắc – lên tàu từ Hải Phòng và xuôi vào Nam. Chuyến đi hơn một tháng qua Lục tỉnh Nam Kỳ đã để lại dấu ấn mạnh mẽ trong lòng ông và được ông ghi lại đầy cảm xúc trong “Một tháng ở Nam Kỳ”. Sài Gòn qua con mắt của Phạm Quỳnh là một đô thị sầm uất, nơi ông gọi là “thành phố Tây”, mang vẻ ngoài hiện đại, phồn vinh và khác biệt rõ rệt so với miền Bắc truyền thống.

Từ các tuyến đường như Catinat, Charner, đến những công trình mang phong cách châu Âu như nhà hát Tây, bưu điện, phủ Toàn quyền, hình ảnh Sài Gòn hiện lên vừa lộng lẫy, vừa sôi động, như một trung tâm văn hóa – kinh tế năng động của cả nước lúc bấy giờ.

Sài Gòn – vùng đất mới với tinh thần tiên phong

Không chỉ mô tả cảnh vật, Phạm Quỳnh còn dành nhiều trang viết để thể hiện cái nhìn tinh tế về con người và xã hội Nam Kỳ. Theo ông, đây là nơi “mới đủ đường”: từ địa lý, lịch sử cho đến tư tưởng. Ông đặc biệt ấn tượng với tinh thần cầu tiến, năng động và ít bị ràng buộc bởi những hoài niệm cổ truyền. Chính “khí vị nồng nàn” ấy đã tạo nên một bản sắc riêng cho vùng đất này – nơi hội tụ của nhiều sắc dân, nhiều luồng tư tưởng và khát vọng hiện đại hóa.

Bằng giọng văn sắc sảo và lối so sánh độc đáo, Phạm Quỳnh đã đặt Nam Kỳ trong mối tương quan với Bắc Kỳ, giữa cái cũ và cái mới, giữa văn hóa Đông phương và ảnh hưởng Tây học. Những quan sát của ông mang đậm tinh thần phản biện và luôn hướng đến lý tưởng khai sáng.

Một cuộc đối thoại trí tuệ giữa thời cuộc

Chuyến đi vào Nam của Phạm Quỳnh không chỉ đơn thuần là hành trình thể chất, mà còn là một cuộc tiếp xúc trí tuệ. Ông đã gặp gỡ nhiều nhân vật trí thức, nhà báo và chính trị gia nổi bật như Bùi Quang Chiêu, Diệp Văn Cương, Nguyễn Văn Cư, Võ Văn Thơm… Những cuộc trò chuyện sâu sắc về báo chí, văn hóa, giáo dục và cải cách đã giúp ông hiểu hơn về cấu trúc xã hội và tinh thần đổi mới của miền Nam lúc bấy giờ.

Trong từng trang viết, Phạm Quỳnh luôn thể hiện trăn trở về sứ mệnh của người làm báo, người cầm bút trong thời đại mới. Câu nói của ông: “Nếu hết thảy các nhà làm báo ai cũng hiểu cái nghĩa vụ của nghề làm báo thì còn nghề gì đẹp bằng, hay bằng, cao thượng bằng…” vẫn còn nguyên giá trị cho đến hôm nay.

Tư tưởng khai phóng – tinh thần vượt thời gian

Điều làm nên sức sống bền bỉ của “Một tháng ở Nam Kỳ” suốt hơn 100 năm qua không chỉ nằm ở giá trị tư liệu quý giá hay chất văn mẫu mực, mà còn là tinh thần hiện đại và tư duy khai phóng. Phạm Quỳnh đã nhìn thấy ở Nam Kỳ một tương lai đầy hứa hẹn – nơi mà sự tiến bộ, lạc quan và khát vọng đổi đời đang nảy nở.

Sách Một tháng ở Nam kỳ, bản mới 2025. Ảnh: O.P.

Tác phẩm không chỉ ghi lại hình ảnh một Sài Gòn xưa – nơi xe kéo lăn bánh trên những con phố sầm uất – mà còn mở ra cánh cửa suy ngẫm cho người đọc hôm nay về bản sắc văn hóa, về mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, giữa dân tộc và toàn cầu hóa.

Phạm Quỳnh – Nhà trí thức tiên phong của thế kỷ 20

Chân dung Phạm Quỳnh. (Ảnh: znews)

Phạm Quỳnh sinh năm 1892 tại Hà Nội, quê gốc ở Hải Dương. Xuất thân trong một gia đình Nho giáo, ông sớm tiếp cận tri thức phương Tây và trở thành một trong những nhà văn, nhà báo, học giả có ảnh hưởng lớn đầu thế kỷ 20. Ông từng làm chủ bút Nam Phong tạp chí, giảng dạy tại Trường Cao đẳng Hà Nội và cộng tác với Viện Viễn Đông Bác cổ. Ông còn được Viện Hàn Lâm Pháp trao giải thưởng văn chương danh giá.

Phạm Quỳnh có bút danh Thượng Chi, Hoa Đường, Hồng Nhân, và là thân phụ của nhạc sĩ Phạm Tuyên cùng giáo sư – bác sĩ Phạm Khuê.

Theo: znews