Văn hóa truyền thống trong kỷ nguyên số: Cần làm gì để bảo tồn và phát huy?

Trong guồng quay hối hả của kỷ nguyên số, những giá trị văn hóa truyền thống đang đứng trước không ít thách thức. Từ lời ru ầu ơ của mẹ đến điệu chèo sân đình, liệu hồn cốt dân tộc có mai một khi công nghệ len lỏi vào từng ngóc ngách đời sống?

Có bao giờ bạn nghe tiếng trống chèo vọng lên từ một sân đình xưa, nơi người làng ngồi quây quần dưới ánh đèn dầu, xem vở tuồng giữa đêm trăng sáng? Có bao giờ bạn được bà kể chuyện Tấm Cám bằng giọng quê chân chất, hay được mẹ dạy cách gói bánh chưng, khâu từng chiếc áo dài Tết? Những ký ức ấy – giờ đây có thể chỉ còn lại trong sách vở hay thấp thoáng giữa phố xá ồn ào – nhưng đó lại là gốc rễ văn hóa, là hồn cốt của một dân tộc.

Khi công nghệ len lỏi vào từng ngóc ngách cuộc sống, khi trẻ con thuộc tên các nhân vật hoạt hình Nhật, Hàn, Mỹ nhiều hơn cả ca dao tục ngữ Việt, khi những điệu lý, câu hò dần chìm trong im lặng – thì câu hỏi đặt ra, một cách đầy day dứt: Chúng ta cần làm gì để giữ gìn bản sắc truyền thống trong thời đại mà mọi thứ đang trôi đi quá nhanh?

Tóm tắt nội dung

Khi văn hóa truyền thống mờ dần giữa những cú chạm màn hình

Không thể phủ nhận: công nghệ đã thay đổi thế giới. Nó giúp kết nối con người, mở rộng tri thức và trao quyền sáng tạo chưa từng có cho mỗi cá nhân. Nhưng chính sự phát triển đó cũng đang khiến những giá trị văn hóa bản địa bị “nhấn chìm” bởi dòng chảy toàn cầu hóa.

Một đứa trẻ 3 tuổi có thể lướt YouTube thành thạo nhưng chưa từng chơi ô ăn quan hay nghe một bài đồng dao. Một bạn trẻ có thể thuộc làu các bản nhạc K-pop, nói tiếng Hàn lưu loát qua app, nhưng lại không thể hiểu một đoạn thơ Nôm hay phân biệt các làn điệu dân ca ba miền.

Công nghệ không có lỗi. Nhưng cái buồn, là chúng ta dần quên mất gốc rễ khi mải miết chạy theo cái mới. Và khi gốc rễ bị bứng đi, liệu cây văn hóa có còn đứng vững trước bão?

Giữ gìn văn hóa truyền thống – Không chỉ là bảo tồn, mà là hồi sinh

Bảo tồn văn hóa không nên chỉ dừng ở việc phục dựng hay trưng bày. Một bức tranh Đông Hồ treo tường không thể thay thế cho cảm giác trẻ con tự tay pha màu, vẽ nét. Một video múa rối nước không thể mang đến cảm xúc như khi ta ngồi bên bờ ao làng, lắng nghe tiếng nước lách tách, tiếng phách gõ ngân vang giữa đêm hội.

Giữ gìn văn hóa, trước hết là sống cùng nó. Từ trong bữa ăn, câu chuyện, cách đối nhân xử thế – văn hóa truyền thống cần được đưa trở lại nhịp sống hàng ngày.

Cha mẹ có thể kể chuyện cổ tích bằng chính ký ức tuổi thơ mình, không chỉ đọc từ sách. Trường học cần lồng ghép văn hóa dân tộc vào từng môn học – không chỉ qua lịch sử; mà cả mỹ thuật, âm nhạc, giáo dục thể chất. Và hơn cả, thế hệ trẻ cần được truyền cảm hứng rằng: biết gói bánh tét; hát hò đối đáp; hay viết thư pháp – không phải là quê mùa; mà là một cách để tự hào về nguồn cội.

Khi công nghệ không phải là kẻ đối đầu, mà là chiếc cầu nối

Thật ra, nếu được sử dụng đúng cách; công nghệ hoàn toàn có thể là đồng minh đắc lực trong hành trình bảo tồn văn hóa truyền thống. Những dự án số hóa ca trù, làm ứng dụng học chữ Nôm, kênh YouTube dạy hát dân ca; hay video TikTok chia sẻ mẹo nấu món cổ truyền – đều đang góp phần hồi sinh ký ức văn hóa bằng cách chạm đến thế hệ trẻ qua chính ngôn ngữ họ hiểu.

Bảo tàng có thể tích hợp công nghệ thực tế ảo (VR) để du khách “trở về” làng cổ Đường Lâm hay theo chân Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. Game online có thể lấy cảm hứng từ tích xưa, truyền kỳ dân gian. Âm nhạc truyền thống có thể phối khí hiện đại để vang lên trong phòng thu, trên TikTok, hay giữa phố đi bộ đông người.

Cốt lõi là ở cách ta ứng dụng công nghệ vào bảo tồn văn hóa – như một chiếc cầu; không phải như một lưỡi dao.

Văn hóa – Là dòng chảy, không phải hóa thạch

Cái đẹp của văn hóa truyền thống nằm ở chỗ: nó không bất biến. Nó sống, chuyển hóa, và thích nghi qua từng thế hệ. Chiếc áo dài Việt đã trải qua bao thay đổi; từ cổ thuyền đến cổ tim, từ vải the đến lụa hiện đại – nhưng hồn cốt vẫn còn đó. Những câu hò ví dặm vẫn cất lên – trên sân khấu; trong lớp học, cả trong clip viral trên mạng xã hội.

Văn hóa truyền thống không thể “đóng băng”. Nếu chỉ nhắc đến nó trong các dịp lễ Tết; thì chẳng khác gì mặc một bộ đồ cổ rồi lại cất vào tủ kính. Nó phải hiện diện trong hơi thở đời sống – từ cách ta ăn; mặc, nói năng, đến việc ta trân quý từng lát cắt ký ức của tổ tiên.

Cội nguồn – Nơi để trở về giữa thời đại số

Giữa dòng đời hối hả; nơi con người ngày càng rời xa thiên nhiên và chính mình, văn hóa truyền thống trở thành điểm tựa. Đó là câu hát ru của mẹ; là mùi nhang ngày giỗ tổ, là tiếng chày giã cốm; tiếng trống hội vang lên gọi người làng tụ hội.

Giữ gìn văn hóa – không phải vì nỗi sợ mất mát; mà vì đó là điều khiến ta nhận ra: mình thuộc về đâu. Văn hóa truyền thống không phải một bảo tàng cổ, mà là ký ức sống. Và nếu mỗi chúng ta còn nhớ – còn kể lại – thì dòng chảy ấy sẽ không bao giờ cạn.

Vì thế, nếu một ngày bạn thấy lòng mình chênh vênh giữa bao biến động; hãy thử lắng nghe lại một câu dân ca, ghé một phiên chợ quê; hay đơn giản là dạy con bạn cách gói một chiếc bánh chưng. Có thể bạn sẽ không chỉ tìm thấy văn hóa – mà còn tìm thấy chính mình.