Trong lịch sử dân tộc; Nguyễn Trãi là một nhân vật kiệt xuất, không chỉ là bậc công thần khai quốc mà còn là nhà văn hóa lớn, người để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng hậu thế bằng tư tưởng “nhân nghĩa thắng hung tàn”.Thế nhưng; sau khi trải qua những biến động đau thương nơi chính trường; ông đã chọn Côn Sơn làm nơi ẩn dật, tĩnh tâm.

Vì sao một bậc tài trí như Nguyễn Trãi lại chọn rút về nơi thâm sơn cùng cốc này? Câu trả lời nằm trong mạch ngầm văn hóa, lịch sử và tâm thức phương Đông.

Côn Sơn – Quê ngoại ấu thơ, nơi khởi nguồn lý tưởng

Côn Sơn, thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương; chính là quê ngoại của Nguyễn Trãi – nơi ông đã gắn bó từ thời niên thiếu. Ông ngoại ông là Trần Nguyên Đán, một vị đại thần dưới triều Trần, đã về đây ẩn cư sau khi nhà Trần suy vong. Trong khung cảnh thanh bình của Côn Sơn, Nguyễn Trãi được ông ngoại trực tiếp dạy dỗ, truyền thụ chữ nghĩa, nuôi dưỡng tinh thần trung quân ái quốc và lý tưởng sống thanh cao.

Côn Sơn không chỉ là một địa danh gắn liền với dòng máu tổ tiên, mà còn là quê hương tinh thần, nơi tâm hồn ông được gieo mầm những giá trị Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo – ba nền tảng tạo nên chiều sâu văn hóa phương Đông. Chính nơi đây đã hun đúc nên khí chất cốt cách của một bậc hiền tài, đồng thời để lại dấu ấn đầu đời về sự gắn bó máu thịt giữa con người và quê hương.

Côn Sơn
Côn Sơn, thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương, chính là quê ngoại của Nguyễn Trãi – nơi ông đã gắn bó từ thời niên thiếu.Côn Sơn, thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương, chính là quê ngoại của Nguyễn Trãi – nơi ông đã gắn bó từ thời niên thiếu. (Ảnh: internet)

Côn Sơn – Chốn ẩn dật của bậc quân tử sau biến cố triều chính

Là công thần trong cuộc kháng chiến chống Minh, Nguyễn Trãi từng được vua Lê Lợi trọng dụng; giao phó nhiều trọng trách. Nhưng sau khi Lê Thái Tổ qua đời, triều đình rơi vào tranh chấp nội bộ; nhiều thế lực gièm pha, đố kỵ khiến Nguyễn Trãi bị cô lập. Trong hoàn cảnh ấy, Côn Sơn trở thành nơi để ông rút lui, không phải vì yếu mềm, mà vì đó là cách giữ trọn khí tiết quân tử trong văn hóa phương Đông.

Trong truyền thống Nho giáo, khi thời thế không thuận, người quân tử sẽ “lui về ở ẩn để dưỡng chí”; như cách Nguyễn Bỉnh Khiêm sau này cũng chọn sống ẩn dật ở Tràng An. Côn Sơn chính là biểu tượng của sự tĩnh tại; là điểm dừng chân của trí tuệ, không phải của thất bại.

Bài thơ “Côn Sơn ca” của ông vang lên như khúc nhạc thiền giữa núi rừng:

“Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.”

Dòng thơ ấy không chỉ miêu tả cảnh trí, mà còn bộc lộ một tâm hồn an nhiên giữa cõi động, chối bỏ danh lợi mà hướng về cái chân – thiện – mỹ.

Côn Sơn – Không gian của tư tưởng “nhân nghĩa”

Nguyễn Trãi không chỉ là một nhà chính trị, mà còn là một nhà tư tưởng lớn. Với ông, nhân nghĩa không chỉ là phương châm hành xử; mà còn là linh hồn của một quốc gia vững mạnh. Khi bị gạt khỏi chính trường, ông không oán thán mà tìm về thiên nhiên; tĩnh lặng để tiếp tục nuôi dưỡng lý tưởng ấy.

Chính tại Côn Sơn, ông đã biên soạn nhiều tác phẩm có giá trị, tiêu biểu là:

  • Quốc âm thi tập: Bộ thơ viết bằng chữ Nôm, kết tinh vẻ đẹp tâm hồn và tư tưởng của một trí thức nặng lòng với dân tộc.
  • Dư địa chí: Tác phẩm mang dấu ấn tư duy chiến lược, thể hiện cái nhìn sâu sắc về địa lý quốc gia.
  • Những bài thơ mang đậm tính triết lý phương Đông, vừa sâu lắng; vừa gần gũi, như tiếng vọng từ đáy lòng một kẻ sĩ đã từng xông pha vì dân, vì nước.

Chính Côn Sơn, bằng sự thanh vắng của rừng thông; tiếng suối róc rách và không gian khoáng đạt, đã trở thành ngôi đền tư tưởng, nơi Nguyễn Trãi tự hoàn thiện chính mình, từ một nhà chính trị thành một nhà hiền triết.

Côn Sơn – Biểu tượng của lựa chọn sống thuận theo Đạo

Côn Sơn
Giữa rừng thông vi vu, đá rêu phong và tiếng chuông chùa Côn Sơn, Nguyễn Trãi tìm về an nhiên. Nguyễn Trãi buông bỏ quyền lực, chọn sống hòa mình với thiên nhiên, lặng lẽ gieo mầm tư tưởng cho hậu thế. (Ảnh: internet)

Trong văn hóa truyền thống phương Đông, đặc biệt dưới ảnh hưởng của Đạo giáo; sống hòa mình với tự nhiên là một lối sống lý tưởng. Ở Côn Sơn, Nguyễn Trãi không chỉ là người tu dưỡng đạo làm người, mà còn là kẻ sĩ “biết đủ”; biết từ bỏ những hư vinh, để giữ cho tâm hồn được trong sáng.

Côn Sơn trở thành một lối thoát – nhưng là thoát tục, không phải trốn chạy. Đó là cách mà người xưa chọn để duy trì nhân cách, tránh bị cuốn theo dòng xoáy danh lợi.

Những cánh rừng thông vi vu, những vách đá rêu phong, tiếng chuông chùa Côn Sơn ngân nga; như vọng lại tâm nguyện của ông. Không còn khát vọng quyền lực, mà chỉ mong được sống an nhiên giữa đất trời; thảnh thơi với thiên nhiên, tiếp tục gieo mầm tư tưởng cho hậu thế.

Côn Sơn – Nơi dừng chân của một bậc hiền tài, không phải là kết thúc, mà là khởi đầu

Sự lựa chọn của Nguyễn Trãi không đơn thuần là tìm chốn ẩn thân; mà là hành trình trở về với cội nguồn, với những giá trị bền vững vượt lên trên mọi biến động chính trị. Côn Sơn vì thế không chỉ là một địa danh; mà là biểu tượng cho một lối sống thanh cao, mẫu mực của trí thức phương Đông: lấy nhân nghĩa làm gốc, lấy tĩnh lặng để nuôi dưỡng trí tuệ; lấy thiên nhiên để giữ vững bản tâm.

Đối với người Việt, Nguyễn Trãi và Côn Sơn là hai biểu tượng song hành của trí tuệ và đạo đức; của sự giao hòa giữa con người và trời đất. Một lần đến với Côn Sơn, là một lần ta được sống chậm lại; nhìn sâu vào tâm hồn mình – như chính Nguyễn Trãi đã từng.