Múa rối nước – nghệ thuật dân gian chỉ có ở Việt Nam – không chỉ là trò diễn trên mặt nước, mà là ký ức của làng quê, là sử thi của dân tộc bằng gỗ và nhịp trống. Trước sóng gió thời cuộc, con rối gỗ vẫn gắng gượng kể tiếp chuyện xưa cho người hôm nay. Nhưng liệu chúng ta có đang đủ lắng nghe?

Múa rối nước – bản sắc độc đáo của dân tộc Việt

Múa rối nước là một loại hình nghệ thuật dân gian ra đời từ thế kỷ XI, được cho là bắt nguồn từ vùng đồng bằng Bắc Bộ – cái nôi văn hóa lúa nước. Trên mặt nước, những con rối gỗ di chuyển nhịp nhàng theo nhịp trống, tiếng sáo, câu hò quan họ hay điệu chèo cổ, mang đến một không gian biểu diễn vừa giản dị vừa huyền ảo. Đặc điểm độc đáo này không chỉ khiến múa rối nước khác biệt hoàn toàn so với các loại hình sân khấu khác, mà còn phản ánh mối liên hệ sâu sắc giữa người Việt và thủy văn, nông nghiệp.

Trong mỗi vở diễn, các nghệ nhân đứng sau bức mành điều khiển rối thông qua hệ thống sào, dây giấu dưới mặt nước. Dưới bàn tay tài hoa, những nhân vật gỗ trở nên sống động, kể lại những câu chuyện dân gian, sinh hoạt đời thường hay sự kiện lịch sử.

Phản ánh chiều sâu văn hóa – lịch sử qua từng tích trò

Một giá trị đặc biệt của múa rối nước là khả năng chuyển tải lịch sử và văn hóa dân tộc một cách gần gũi. Các tích trò như “Thánh Gióng cưỡi ngựa sắt”, “Lê Lợi trả gươm”, “Chiến thắng Bạch Đằng”, “Hai Bà Trưng cưỡi voi”, hay “Tấm Cám”, “Sự tích trầu cau”… không chỉ giúp người xem giải trí mà còn gợi nhắc cội nguồn dân tộc, khơi dậy niềm tự hào và lòng yêu nước.

Giáo sư Tô Ngọc Thanh – nhà nghiên cứu văn hóa dân gian – từng nhận định: “Mỗi vở rối nước là một bản sử thi dân gian bằng hình tượng. Qua múa rối nước, người xưa không viết sử mà ‘diễn’ sử.”

múa rối nước
múa rối nước với khả năng chuyển tải lịch sử và văn hóa dân tộc một cách gần gũi. (Ảnh: internet)

Hiện trạng các phường múa rối nước truyền thống

Hiện nay, cả nước có khoảng hơn 20 phường múa rối nước, tập trung chủ yếu ở các tỉnh phía Bắc như Hà Nội, Bắc Ninh, Nam Định, Thái Bình, Hải Dương… Một số phường tiêu biểu như:

  • Phường múa rối nước Đào Thục (Hà Nội): Hoạt động liên tục hơn 300 năm, vẫn duy trì biểu diễn thường xuyên và truyền nghề cho thế hệ trẻ.
  • Phường rối nước Đồng Ngư (Bắc Ninh): Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nổi tiếng với tích trò “Tiên Dung – Chử Đồng Tử”.
  • Phường rối nước Nguyễn Đổng Chi (Nam Định): Gắn liền với truyền thống lễ hội làng, đặc sắc bởi lối biểu diễn kết hợp dân ca Nam Định.

Tuy nhiên, theo thống kê của Bộ Văn hóa; Thể thao và Du lịch; nhiều phường rối đang đứng trước nguy cơ mai một do thiếu kinh phí hoạt động; thiếu khán giả và thiếu lớp kế cận. Không ít nơi chỉ còn vài nghệ nhân lớn tuổi, biểu diễn theo mùa lễ hội. Một số phường đã dừng hoạt động nhiều năm do không đủ điều kiện tổ chức.

Múa rối nước trong giáo dục – cánh cửa kết nối thế hệ

Trước thực trạng đó, việc đưa múa rối nước vào giáo dục được xem là giải pháp tiềm năng. Nhiều trường học tại Hà Nội; Bắc Ninh đã thí điểm tổ chức “Ngày hội múa rối nước”; nhằm giúp học sinh hiểu hơn về truyền thống văn hóa dân tộc.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Phi (phường Đào Thục) chia sẻ: “Chúng tôi mở lớp dạy múa rối cho trẻ từ 6 tuổi. Các em không chỉ học cách điều khiển rối; mà còn hiểu tích trò, lịch sử dân tộc qua từng vở diễn.”

Một số trung tâm giáo dục sáng tạo còn tổ chức hoạt động trải nghiệm như: tự tay làm rối gỗ; viết kịch bản theo cốt truyện lịch sử, học nhạc cụ dân gian phục vụ biểu diễn rối. Việc “chạm” vào nghệ thuật truyền thống bằng cả trí tuệ và cảm xúc; sẽ để lại dấu ấn sâu đậm hơn cho thế hệ trẻ.

Múa rối nước vươn ra thế giới – lan tỏa tinh thần Việt

Du khách nước ngoài thích thú với nghệ thuật múa rối nước (Ảnh: ttdn)

Nghệ thuật múa rối nước đã góp mặt tại nhiều sự kiện văn hóa quốc tế. Đoàn rối Thăng Long từng biểu diễn tại Festival Văn hóa Việt Nam tại Pháp, Nhật, Đức; nhận được sự tán thưởng của khán giả quốc tế vì tính độc đáo và đậm đà bản sắc.

“Tôi chưa từng thấy loại hình sân khấu nào kết hợp giữa nước, nhạc và tượng gỗ như vậy. Nó thật sự khiến tôi xúc động”; một khán giả Pháp chia sẻ sau buổi biểu diễn tại Paris năm 2023.

Điều này cho thấy múa rối nước hoàn toàn có thể trở thành “đại sứ văn hóa”; đưa hình ảnh Việt Nam đến gần hơn với bạn bè năm châu.

Gìn giữ và phát triển – đòi hỏi cách tiếp cận linh hoạt

Giữ gìn múa rối nước không chỉ là việc bảo tồn hình thức cũ; mà còn phải gắn với đổi mới nội dung, cách thức biểu diễn và truyền thông:

  • Nội dung mới: Nhiều đơn vị đã dàn dựng vở diễn phản ánh vấn đề đương đại như bảo vệ môi trường; phòng chống dịch bệnh, biển đảo quê hương…
  • Hình thức trình diễn hiện đại: Ứng dụng ánh sáng; âm thanh, sân khấu kỹ thuật số để làm tăng tính hấp dẫn với giới trẻ.
  • Truyền thông số: Các phường rối như Thăng Long; Đào Thục đã có kênh YouTube riêng; livestream biểu diễn và chia sẻ hậu trường để thu hút khán giả toàn quốc.

Tuy vậy, vẫn cần chính sách hỗ trợ bền vững từ phía nhà nước; doanh nghiệp và xã hội: tài trợ trang thiết bị, hỗ trợ địa điểm biểu diễn; xây dựng bảo tàng rối nước tương tác, tạo cơ hội giao lưu quốc tế.

Để con rối còn sống mãi trên mặt nước

Múa rối nước không chỉ là nghệ thuật – nó là tiếng nói của tổ tiên; là tấm gương phản chiếu tâm hồn Việt. Dù trải qua bao biến thiên; loại hình nghệ thuật này vẫn lặng lẽ giữ mình trên mặt nước, kiên cường và đẹp đẽ.

Chúng ta – những người đang sống hôm nay – chính là cầu nối giữa quá khứ và tương lai. Mỗi hành động nhỏ: đưa con em đi xem rối; hỗ trợ nghệ nhân, chia sẻ một vở diễn trên mạng xã hội; đều góp phần giữ cho múa rối nước không chỉ “tồn tại” mà còn “sống động”.

Để rồi một ngày; tiếng trống mở màn vang lên bên hồ sen; những con rối lại cất lời kể chuyện đất nước – không chỉ trong ký ức, mà trong nhịp thở mới của thời đại.